NHỮNG ĐIỀU LÝ THÚ VỀ BƯU ĐIỆN VÀ TEM THƯ

Con tem đầu tiên của thế giới

con tem đầu tiên của Hoa Kỳ 1847


Con tem màu vàng 3 skilling The Three-Skilling Yellow của Thụy Điển bán $2,300,000 năm 1996

David Feldman bán tem màu xanh  Blue Mauritius  $1,148,850 năm 1993

tem màu vàng này bán $1,072,260

NHỮNG ĐIỀU LÝ THÚ VỀ BƯU ĐIỆN VÀ TEM THƯ

trần minh hiền orlando ngày 17 tháng 4 năm 2012

Hàng ngày chúng ta không để ý nhưng thực ra bưu điện và những nhân viên bưu điện vẫn âm thầm làm việc để phục vụ cho đời sống , trung gian để chuyển thư từ bưu tín . Mặc dù ngày nay internet và những tiến bộ khoa học kỹ thuật dường như muốn thay thế bưu điện nhưng bưu điện vẫn còn cần thiết .

Ở Hoa Kỳ 

Bưu điện lâu đời nhất ở Hinsdale, NH, 1816.

Bưu điệnnhỏ nhất: Ochopee, Florida,chiều dài 8-ft-4-inch chiều rộng 7-feet-3-inch.

Bưu điện  nổi , bưu thuyền: J.W. Westcott cung cấp cho tàu đi trên sông Detroit. Chiếc thuyền này có mã bưu điện riêng của mình, 48222.

Tuyến đường nông thôn dài nhất:  Route 1, Fordsville, ND, 176,5 km mỗi ngày để phục vụ 174 hộp thư.

 tuyến đường nông thôn ngắn nhất: Đường 42, Henderson, Nevada, 1,9 km mỗi ngày, 640 hộp thư.

Số thưl xử lý hàng ngày trong năm 2009: 584 triệu.

Biên chế mỗi hai tuần, tiền lương và lợi ích: $ 2,1 tỷ đồng.

Xe đưa thư: 218.684.

Địa chỉ thay đổi năm ngoái: 43,8 triệu.

Số địa chỉ giao hàng mới bổ sung vào hệ thống mail: 923595.

Tem thư, hay tem bưu chính, hay đơn giản là tem, trước đây còn gọi là bưu hoa, là một loại dấu hiệu có giá trị nhất định, thường là một mảnh giấy hình chữ nhật, dùng để trả phí cho dịch vụ bưu chính. Từ tem trong tiếng Việt có gốc từ tiếng Pháp timbre vì người Pháp đầu tiên giới thiệu tem thư vào Việt Nam.

Tiền thân của tem thư

Ngay từ năm 1653 người điều hành Bưu điện Paris (Pháp), Jean-Jacques Renouard de Villayer, đã cho ra đời billet de port payé, một mảnh giấy dùng làm cước phí tương tự như tem thư. Vì không có mặt phủ keo nên phải dùng kẹp hay dây để gắn mảnh giấy này vào thư. Không còn một bản nào còn tồn tại cho đến ngày nay.

Ở Anh cũng có những tiền thân tương tự. Hệ thống một giá trả trước bằng một loại tem cho tất cả các thư trong địa phương do William Dockwra và Robert Murray của London Penny Post phát triển từ năm 1680 đã thành công đến mức làm cho Công tước xứ York (Duke of York) phải lo ngại là độc quyền về bưu điện của ông sẽ bị chấm dứt. Do những khiếu nại của công tước nên London Penny Post phải chấm dứt hoạt động của mình chỉ sau 2 năm và được nhập vào General Post Office. Ngày nay một vài con tem hình tam giác (triangular postmark) của London Penny Post vẫn còn trong cơ quan lưu trữ văn thư, ngoài ra người ta tin rằng còn có 4 con tem này do cá nhân sở hữu.

Đầu thế kỷ thứ 19 một số thành phố đã có loại phong bì dùng để gửi thư trong thành phố có thể được xem là tiền thân của loại phong bì đã được in sẵn tem. Thí dụ như tại Sardinia (Ý) năm 1818 đã có một loại giấy của bưu điện có đóng dấu bưu phí trước (carte postale bollata), các bưu thiếp dùng để cho người đọc trả lời kèm theo trong các báo ở Anh vào khoảng năm 1818 cũng đã được trả bưu phí trước. Các tờ thư (letter sheets) phát hành vào năm 1838 tại Sydney (Úc) được xem là bưu phẩm có đính kèm sẵn cước phí (postal stationery) đầu tiên.

Con tem đầu tiên ra đời

Trước khi có phát minh về tem thư, thật khó khăn để gửi đi một lá thư đến một nơi khác. Vấn đề càng phức tạp hơn khi lá thư phải đi qua nhiều nước. Rowland Hill, một giáo viên người Anh nghĩ ra chiếc tem thư có keo dính mặt sau. Người gửi thư phải trả tiền cho phần đường mà lá thư vượt qua. Người nhận thư không phải trả tiền gì cả vì tiền gửi thư đã được trả trước rồi. Bưu điện Anh chính thức phát hành con tem đầu tiên vào năm 1840. Tem thư trở nên phổ biến tức thì ở Anh. Những quốc gia khác cũng nhanh chóng phát hành tem thư cho nước mình. Tuy vậy, vẫn còn có nhiều vấn đề về thư từ quốc tế. Một số nước không muốn nhận thư có dán tem của nước khác. Cuối cùng, vào năm 1874, một người Đức đã tổ chức Hệ thống Bưu chính Toàn cầu (UPS), văn phòng được đặt tại Thuỵ Sĩ. Ngày nay, hầu như tất cả các nước trên thế giới là thành viên của tổ chức này. Mỗi nước trong tổ chức UPS đồng ý nhận thư với bưu phí đã được thanh toán ở các nước thành viên khác.

Ý tưởng cơ bản của phát minh tem thư là không thu cước phí từ người nhận nữa mà là từ người gửi. "Hệ thống trả tiền trước" đầu tiên ra đời. Ngoài ra, đi cùng với phát minh tem thư là việc đơn giản hóa và giảm bưu phí vì thế trao đổi thư từ không còn là việc chỉ dành riêng cho giới giàu có nữa.

Ngay từ năm 1836 người Áo Laurenz Koschier tại Laibach đã đề nghị với chính phủ Áo đưa tem thư vào sử dụng để đơn giản hóa hệ thống bưu điện. Người bán sách ở Scotland, James Chalmers, cũng đưa ra một đề nghị tương tự vào năm 1838. Sir Rowland Hill, người được chính phủ Anh giao nhiệm vụ cải tổ hệ thống bưu điện năm 1835, có lẽ đã lãnh nhận đề nghị này và đưa vào chương trình cải tổ của ông. Ông được xem như là người phát minh ra tem thư.

Rowland Hill cũng chịu trách nhiệm về mẫu mã cho hai con tem đầu tiên. Hằng ngàn bản phác thảo thiết kế được gửi đến đều bị Rowland Hill từ chối. Cuối cùng ông đã lấy bản vẽ của đồng tiền kỷ niệm từ năm 1837: con tem trị giá 1 penny mang chân dung nữ hoàng Victoria I trên nền đen và loại 2 penny trên nền xanh nước biển. Con tem đầu tiên dán bằng keo được phát hành lần đầu tiên vào ngày 6 tháng 5 năm 1840 tại Anh theo đề nghị của Rowland Hill, và con tem màu xanh sau đó hai ngày. Do có trị giá là một penny nên giới sưu tầm tem thư gọi con tem đầu tiên là con tem Penny Đen (Penny Black). Henry Corbald là người đúc bản in cho hai con tem đầu tiên này. Nhà in Perkins, Bacon Petch được giao nhiệm vụ in ấn.

Tem thư lan truyền rộng rãi

Con tem "Số Một Đen"

Chỉ một thời gian ngắn sau khi hai con tem đầu tiên của thế giới được phát hành các quốc gia khác đã làm theo. Năm 1841 và 1842 một số tem ở địa phương được phát hành tại Mỹ. Kế tiếp theo đó là các con tem của Brasil và của hai tiểu bang Thụy Sĩ: Zürich và Genf. Con tem Đức đầu tiên là Số Một Đen (Der Schwarzer Eins) được Vương quốc Bayern phát hành ngày 1 tháng 11 năm 1849. Tiếp theo đó là các vương quốc Đức Hannover, Vương quốc Phổ, Sachsen và Schleswig-Holstein vào năm 1850. Con tem đầu tiên của Áo được phát hành vào ngày 1 tháng 6 năm 1850 và cũng có giá trị ở Liechtenstein.

Sau đó không lâu đã xuất hiện các loại tem thư khác thí dụ như con tem đầu tiên dùng để gửi báo ở Áo vào năm 1851. Con tem được phát hành nhân dịp khai mạc tuyến tàu hỏa đầu tiên ở Peru trong tháng 4 năm 1871 được xem là con tem đặc biệt đầu tiên. Thế nhưng không phải tất cả các nhà sử học đều đồng ý với quan điểm này.

Tem thư trở thành vật được sưu tầm

Cùng với việc tem thư lan truyền đi rộng rãi khắp thế giới, sưu tập tem cũng trở thành phổ biến. Quyển album sưu tập tem đầu tiên được phát hành vào năm 1860. Ngay năm sau đó tiền thân của cuốn tổng mục tem ngày nay cũng đã ra đời. Năm 1862 là năm tờ báo chuyên về sưu tập tem đầu tiên ra đời. Đấy là tờ The Monthly Advertiser, phát hành lần đầu tiên vào ngày 15 tháng 12 năm 1862 tại xứ sở nơi tem thư ra đời (Anh). Bên cạnh đó các hiệp hội những người sưu tập tem và sự kiện tổ chức đặc biệt dành cho những người chơi tem ra đời ngày càng nhiều. Ngay trong năm 1856 đã có nhiều cuộc gặp gỡ của những người sưu tập tem tại Mỹ. Năm 1866 hội những người sưu tập tem đầu tiên, Excelsior Stamp Association, được thành lập tại Mỹ. Tiếp theo đó là Royal Philatelic Society được thành lập tại Luân Đôn năm 1869.

Tem thư giả xuất hiện

Đi kèm theo việc tem thư lan truyền đi nhanh chóng không những chỉ có các hiện tượng tốt. Ngày càng có nhiều người làm giả nhận ra việc giả mạo tem thư sẽ mang lại nhiều lợi tức.

Chỉ một thời gian ngắn sau khi các con tem đầu tiên được đưa vào sử dụng, vào ngày 6 tháng 5 năm 1840, đã xuất hiện tem giả hoàn toàn đầu tiên. Thêm vào đó còn có nhiều hình thức giả mạo một phần các con tem có giá trị trong hệ thống bưu điện, tức là con tem thật chỉ được sửa đổi vài phần để tăng giá trị bưu điện của nó lên. Trong số này thí dụ như là thay đổi màu bằng các phương pháp hóa học hay dùng các thủ thuật thay đổi con số để làm giả một con tem có giá trị cao hơn.

Nhiều lúc người ta dùng các con tem chết (tem đã dùng, có đóng dấu) và bằng phương pháp thủ công cực nhọc để từ 2 (hay nhiều) con tem này làm ra một con tem sống (mới, chưa dùng). Dấu đóng của bưu điện được tẩy xóa đi bằng phương pháp hóa học.

Các cơ quan quản lý bưu điện cũng đã sớm có nhiều biện pháp bảo vệ chống lại việc giả mạo tem thư. Biện pháp bảo vệ lâu đời nhất chống lại việc giả mạo tem thư là hình in chìm trên giấy đã được áp dụng cho các con tem đầu tiên của thế giới theo lời đề nghị của Rowland Hill.

Một số nước sử dụng loại giấy đặc biệt để sản xuất tem. Ở loại giấy này bột giấy được pha thêm sợi tơ lụa thường có nhiều màu mà sau này có thể nhìn thấy trên giấy. Trong một vài đợt phát hành tem người ta đặt kèm vào giấy còn ướt sợi tơ có màu. Biện pháp bảo vệ này được áp dụng trong các đợt phát hành tem của các vương quốc Đức Bayern và Württemberg và ở Thụy Sĩ. Giấy có màu cũng làm cho việc giả mạo khó khăn hơn. Nếu giấy chỉ có màu trên một mặt người ta gọi đó là giấy nhuộm. Biện pháp bảo vệ này được áp dụng thí dụ như cho các con tem đầu tiên của Bayern. Tại Áo tem có thêm một vạch sơn bóng để chống lại việc tẩy xóa dấu bưu điện để sử dụng lại con tem.

Đỉnh cao của tem thư

Con tem Áo 10 Heller

Vào khoảng thời gian chuyển tiếp giữa hai thế kỷ, những năm 1900, trước Đệ nhất thế chiến, sự lan truyền tem thư đạt đến đỉnh cao. Tàu hỏa liên tục được mở rộng, nhờ vào đấy tem thư đã trở thành phương tiện truyền thông quan trọng nhất. Số lượng mỗi đợt phát hành tăng vọt, thí dụ như hai con tem quan trọng nhất của Áo, tem 5 và 10 Heller của năm 1908 đạt số lượng phát hành mỗi loại trên 3 tỉ. Nhưng các con tem này chỉ được sử dụng trong phần lãnh thổ Áo của Đế quốc Áo-Hung vì Hung phát hành tem riêng của mình từ khi có Hiệp định năm 1867.

Tem thư làm phương tiện tuyên truyền

Trong Đệ nhất thế chiến tem thư bắt đầu được sử dụng như là một phương tiện tuyên truyền. Các quốc gia đang có chiến tranh giả mạo tem thư theo hai cách khác nhau để gây thiệt hại cho đối phương. Ở cách thứ nhất người ta cố gắng giả mạo thật giống tem của đối phương rồi thông qua người trung gian dùng tem giả lợi dụng bưu điện của đối phương gửi đi các vật liệu tuyên truyền. Việc vài cá nhân mua một số lượng lớn tem thư nhất là trong lúc đang có chiến tranh sẽ không giấu diếm được đối phương. Ở loại gọi là giả mạo tuyên truyền, nội dung hay hình ảnh của con tem bị thay đổi đi theo các mục đích tuyên truyền. Thí dụ như sửa dòng chử "Deutsches Reich" (Đế chế Đức) lại là "Futsches Reich" (Đế chế sụp đổ). Loại giả mạo này phổ biến nhiều nhất là trong Đệ nhị thế chiến.

Không những chỉ có các kẻ thù của một quốc gia xem tem thư như là một phương tiện tuyên truyền lý tưởng. Một số các quốc gia khác như Đế chế Đức phát xít hay Cộng hoà Dân chủ Nhân dân Triều Tiên và Cộng hoà Dân chủ Đức cũng sử dụng các chủ đề trên tem thư để làm nơi tuyên truyền.

Kinh doanh tem thư hiện đại

Từ khi máy đóng dấu tem được đưa vào sử dụng trong doanh nghiệp cũng như trong bưu điện, tem được dùng ngày càng ít đi. Nhất là khi điện thoại và thư điện tử phổ biến rộng rãi người dân cũng ngày càng ít khi dùng đến tem thư. Một số nước hầu như chỉ phát hành tem thư dành cho dân sưu tập, vì đó là một nguồn thu ngân sách đáng kể, hơn nữa lại là bằng ngoại tệ.

Con tem của STAMPIT

Tại Đức bắt đầu từ năm 2002 người ta đã có thể in tem từ Internet bằng phần mềm STAMPIT của Bưu điện Đức. Gần đây việc nới lỏng độc quyền vận chuyển thư (của bưu điện nhà nước), một biện pháp trong cải tổ bưu chính, đã cho phép các doanh nghiệp cá nhân có thể tự phát hành tem thư. Năm 2004 Công ty cổ phần PIN ở Berlin (Đức) cho ra đời tem thư mang chủ đề về Abrafaxe, một nhân vật anh hùng trong loạt truyện khôi hài thời Cộng hoà Dân chủ Đức.

Từ năm 2003, Bưu điện Hà Lan và Phần Lan (tại Phần Lan thoạt tiên chỉ dành cho các công ty) đã đưa vào sử dụng loại tem do chính khách hàng tự thiết kế lấy bằng cách có thể in một tấm ảnh, bản vẽ hay biểu trưng trên một khung được quy định trước. Ở Áo ngay từ năm 2003 người ta cũng đã có thể yêu cầu in tem thư riêng của mình với số lượng tối thiểu là 200 con tem.

Tem Mũi Hảo Vọng

Tem thường có hình chữ nhật vì hình này cho phép sắp xếp tem trên giấy in tốt nhất. Hình vuông ít có hơn, ngoài ra các tem hình tam giác cũng đã xuất hiện khá sớm, được biết đến nhiều nhất có lẽ là con tem Mũi Hảo Vọng. Trong những thập niên gần đây nhiều quốc gia đã phát hành tem có đủ loại hình dáng khác nhau mà nhiều nhất là hình tròn. Cộng hòa Sierra Leone là quốc gia được nhiều người sưu tập tem biết đến vì hay phát hành tem có những dạng đặc biệt như huy hiệu, trái cây, chim, bản đồ hay hình trái dừa. Bưu chính Pháp đã phát hành nhiều tem hình trái tim; Bưu chính Nga có tem năm mới hình quạt, mỗi tờ tem hình tròn chia làm 8 con tem, mới trông như hộp pho mát vậy.

Con tem có răng cưa đầu tiên

Các tem thư đầu tiên không có răng cưa, nhân viên bưu điện phải dùng kéo để cắt rời từng con tem. Người Anh Henry Archer là người đầu tiên tìm cách tốt hơn là dùng kéo để tách rời các con tem. Đầu tiên ông thiết kế một máy đục lỗ dùng dao. Máy này dùng các dao nhỏ đặt cạnh nhau rạch khía có khoảng cách đều giữa những con tem. Các con tem được rạch khía xuất hiện lần đầu tiên vào năm 1848 ở các quầy bưu điện. Thế nhưng Henry Archer vẫn chưa hoàn toàn bằng lòng với chiếc máy của ông. Chẳng bao lâu sau đó ông thay thế các con dao bằng kim đục lỗ. Hệ thống tách rời tem này được các nhân viên bưu điện ủng hộ và sau khi tem có răng cưa được phát hành tại Anh nhiều bưu điện của các quốc gia khác đã áp dụng cải tiến này.

Nguyên liệu được sử dụng nhiều nhất để in tem là một loại giấy được sản xuất đặc biệt chỉ dùng để in tem. Có loại giấy chứa chất phát quang nhằm để chống giả mạo và để cho các máy đóng dấu tự động nhận ra vị trí của con tem cần đóng dấu trên phong bì. Ngoài ra một số bưu điện còn sử dụng cả gỗ hay vải, thí dụ như Bưu điện Thụy Sĩ đã dùng hai nguyên liệu này phát hành tem chỉ dành riêng bán cho người sưu tập tem. Vương quốc Bhutan, phát hành tem riêng từ năm 1955, còn đưa ra cả tem dưới dạng đĩa hát thật có thể hát được một mặt, có đường kính từ 68 mm đến 100 mm. Cộng hòa Burundi nhân dịp kỷ niệm ngày độc lập lần thứ 3 đã phát hành nhiều loại tem trên vàng được dát mỏng.

Tem lỗi

"Jenny in ngược"

Mặc dù được in thử nhiều lần và qua nhiều kiểm tra kỹ lưỡng song vẫn có tem bị in hỏng. Loại tem này thường chỉ được những người sưu tập tem chú ý đến. Nổi tiếng nhất trong loại tem lỗi này là con tem 3 skilling vàng (Gul tre skilling banco) của Thụy Điển, được biết chỉ còn có một con, và con tem Jenny ngược đầu (Inverted Jenny) của Mỹ từ năm 1918.

Tem in nổi

Loại này hiếm thấy nhưng thay vì in màu thường, con tem được in màu và nổi (người mù có thể sờ thấy các vân nổi của hình in trên con tem.

Các loại tem thư

Ngoài tem thư được bán và dùng rộng rãi nhiều nước trên thế giới đã hay vẫn còn có một số loại tem đặc biệt.

Tem công vụ

Một trong những con tem Việt Nam đầu tiên (Tem giấy dó) được phát hành năm 1949.

Tem công vụ là loại tem chỉ được các cơ quan hay công sở dùng để gửi bưu phẩm hay bưu kiện mang tính chất công vụ. Vì thế loại tem này không được bán tại các quầy bưu điện.

Con tem công vụ đầu tiên là do Ấn Độ, vào thời gian đó vẫn còn là thuộc địa của Đế quốc Anh, phát hành vào năm 1866. Tại Đức con tem công vụ đầu tiên được phát hành vào năm 1920, sau Đệ nhị thế chiến bị bãi bỏ. Áo chỉ có tem công vụ trong thời gian bị Đức quốc xã chiếm đóng (từ 1938 đến 1945). Thụy Sĩ phát hành tem công vụ từ 1918 đến 1945, ở Liechtenstein từ năm 1932. Việt Nam phát hành bộ tem sự vụ (công vụ) đầu tiên vào tháng 7 năm 1953 với giá mặt tính bằng Kg thóc.

Sưu tập tem là một thú riêng, sưu tầm tem thư và những vật phẩm liên quan như phong bì,... Nó là một trong những thú sưu tập phổ biến nhất trên thế giới, ước tính chỉ riêng ở Mỹ đã có hơn 20 triệu người theo đuổi sở thích này. Người ta nói rằng, sưu tập tem là vua của các loại sưu tập. 

Sưu tầm tem không giống với tem học, môn học về tem thư. Nhà tem học không nhất thiết phải là người sưu tập tem. Nhiều người sưu tập đơn thuần với mục đích giải trí và không quá quan tâm đến các chi tiết nhỏ về con tem, nhưng để có một bộ sưu tập tem lớn và toàn diện, việc có kiến thức về tem học là rất cần thiết.

Các nhà sưu tập tem đôi khi đóng vai trò là nguồn tiền đối với một số quốc gia chuyên in các bộ tem số lượng hạn chế với thiết kế đặc biệt dành riêng cho việc sưu tập. Những loại tem được in kiểu này phần nhiều vượt qua nhu cầu về tem thư trong nước, nhưng đồng thời có những chi tiết thiết kế đặc biệt mà những nhà sưu tập muốn có trong bộ sưu tập của mình.

Nhiều người sưu tầm, nhìn thấy là giá của những tem hiếm đang tăng lên, đã bắt đầu đầu tư vào tem. Tem hiếm là đầu tư hữu hình có thể giữ và mang theo dễ dàng, cho nên tem là lựa chọn tốt đối với tác phẩm nghệ thuật hay kim loại quý.

Ngày nay, không chỉ trên thế giới mà ở cả Việt Nam, sưu tập tem đã trở thành lọai hình sưu tập chiếm số lượng đông đảo, khi mới ra đời vào năm 1840, tem chỉ làm nhiệm vụ thanh toán cước phí bưu chính, làm nhiệm vụ vận chuyển và làm tăng doanh thu bưu chính. Ban đầu, tem thư phát hành là tem phổ thông - tức là tem phát hành với số lượng lớn - hình ảnh và màu sắc trên tem không đẹp. Do nhu cầu bưu chính, nhiều lọai tem khác nhau đã ra đời khiến cho con tem trở nên phong phú và đa dạng hơn. Và để phục vụ cho nhu cầu sưu tập, con tem ngày nay đã in ấn càng lúc càng đẹp hơn, phong phú với nhiều chủ đề nhằm quảng bá đất nước, con người.

Mỗi con tem là một tác phẩm thu nhỏ, có tính chất đồ họa đặc biệt, ban đầu người ta xem tem chỉ là một vật để phục vụ bưu chính- nhưng lâu dần con tem bị dán và dần mất đi, và nguyên tắc tem là không tái bản , vì vậy lâu dần nêu không sưu tập và cất giữ, con tem sẽ bị mất đi. Từ những nguyên nhân trên, bộ môn sưu tập tem đã ra đời và trở thành một bộ môn nghệ thuật cho đến ngày nay.

Năm 1841, phong trào sưu tập Tem xuất hiện tại Anh và nhanh chóng lan rộng ra khắp thế giới.

Liên minh Bưu chính thế giới (UPU) được thành lập ngày 09-10-1874 tại Thụy Sĩ;

Liên đoàn Tem chơi Quốc tế (FIP) được thành lập ngày 26-6-1926 tại Paris (Pháp).

Liên đoàn Tem chơi Châu Á - Thái Bình Dương (FIAP) được thành lập ngày 14-9-1974 tại Singapore.

Hội Tem Việt Nam được thành lập ngày 30-12-1960.

Chủ đề trên tem sưu tập

Người sưu tập thường có xu hướng sưu tập theo chủ đề mình thích, thông thường chủ đề do người chơi tự chọn lấy riêng cho bản thân mình. Thông thường người chơi có thể có từ 1 đến 50 chủ đề chơi. Ví dụ, chủ đề: hoa, bướm, cây cỏ, di sản hay danh nhân, thuyền bè... Chủ đề nào được nhiều người chơi nhất sẽ làm cho giá tem mau lên giá nhất. Các chủ đề được nhiều người chơi nhất là: chủ đề bướm, hoa lan và di sản thế giới.

Các thuật ngữ trong sưu tập tem 

Mint stamp : có nghĩa là tem sống, tức là tem còn lưu hành nhưng chưa qua sử dụng.

Hinge stamp: có nghĩa là giấy gắn tem, là mảnh giấy nhỏ hình chữ V, 1 đầu dán vào sau lưng tem, 1 đầu dán vào album. Thời trước, người chơi tem thường dùng cách này để dán tem vào album vì album có băng gài tem chưa thông dụng như bây giờ.

MINT NEVER HINGED (MNH) hay MINT UNHINGED (MUH): tem sống hoàn hảo, không có giấy gắn tem phía sau. Loại này có giá trị rất cao.

MINT VERY LIGHT HINGED (MVLH): tem sống đã được lột bỏ giấy gắn tem, hầu như không còn dấu vết của giấy gắn tem ở mặt sau tem. Giá trị ngang bằng tem sống.

MINT LIGHT HINGED (MLH): tem sống đã được lột bỏ giấy gắn tem, chỉ còn vết rất mờ của giấy gắn tem ở mặt sau tem. Giá trị thấp hơn tem sống và giá cả cũng vậy.

MINT HINGED (MH): tem sống vẫn còn nguyên giấy gắn tem ở mặt sau tem; hoặc tem sống đã được lột bỏ giấy gắn tem nhưng vẫn còn dính lại một ít giấy gắn tem hay vẫn còn dấu vết của giấy gắn tem ở mặt sau tem. Lọai tem này giá trị gần như tem sống tuy nhiên là tem sống không hoàn hảo , giá trị thấp hơn tem sống một bậc.

FDC (viết tắt từ tiếng Anh First Day Cover), hay Phong bì Ngày phát hành đầu tiên, do cơ quan bưu chính hay một công ty có thẩm quyền phát hành cùng ngày phát hành bộ tem. Phong bì này có hình minh họa phù hợp với nội dung của bộ tem. Tem được dán lên trên phong bì và được hủy bằng dấu kỷ niệm đặc biệt, gọi là con dấu Ngày phát hành đầu tiên.

Tem không răng là tem thư có hình ảnh và nội dung giống y hệt tem có răng, nhưng thay vì có răng cưa để dễ xé tem khi gửi thì nó được cắt phẳng theo hình thù của con tem (chữ nhật, vuông, ...).

Tem hủy theo yêu cầu hay tem CTO (viết tắt từ tiếng Anh: cancelled to order) là các tem thư bị hủy bỏ bằng việc đóng dấu bưu điện trước khi được bán cho các người sưu tập tem hoặc các nhà buôn tem.

Tem chết là những tem thư đã được đóng dấu hay bị hủy và không còn giá trị thanh toán bưu chính, chỉ còn chức năng sưu tập.

Tem mẫu, hay còn gọi là tem specimen, là loại tem đặc biệt dùng cho các cơ quan bưu chính, các nhà buôn tem để phân biệt giữa tem giả và tem thật. Tem mẫu thường được cơ quan bưu chính đóng, hoặc in đề, chữ specimen (tiếng Anh) lên trên mặt. Tem mẫu thường phát hành với số lượng ít và có giá cao hơn tem thông thường. Tem mẫu thường là tem đối chứng - nên chỉ có được bán tại ưu cục chính.

Maximum Postcard ( viết tắt là MXC ) - còn gọi là bưu thiếp cực đại, cũng gọi là bưu thiếp tương tự, dùng tem đang thời hạn phát hành dán trên mặt hình ảnh của bưu thiếp và hình ảnh của con tem tương đồng hoặc tương tự với hình ảnh của bưu thiếp, và địa điểm của con dấu bưu chính đóng huỷ tem có tương quan đến hình ảnh con tem, kết hợp thành một vật phẩm bưu chính. MXC có thể được gửi trong ngày phát hành đầu tiên có con dấu và ngày phát hành trùng khớp với nhau. MXC thường phát hành với số lượng rất ít nên dễ đẩy giá lên rất cao.

Postage stamps – tem quốc gia phát hành bao gồm các thuật ngữ

Definitive stamps – Tem phổ thông – tem thường gặp nhất – bao gồm nhiều mẫu có khi cùng mẫu nhưng có khi khác màu.

Commemorative stamps – Tem phát hành nhân các ngày kỷ niệm, thông thường lọai tem này phát hành đơn lẻ hoặc theo bộ có ghi ngày kỷ niêm trên tem. Hầu như các nước phát hành tem này thường phát hành đơn lẻ.

Revenue stamps – tem phát hành đặc biệt dùng để chi trả thuế.

Postal stationery – vật phẩm bưu chính : bao gồm bì thư, tờ kỷ niêm hay các vật phẩm liên quan như sổ tem, tờ khai sinh, v,..v…..

Sheets: là thuật ngữ dùng cho tem phát hành theo tờ.

Sheetlets – là tờ tem không phát hành riêng lẻ, thông thường in dập cả tờ, in toàn bộ mẫu hoặc trọn bộ, không bao gồm blocks, thông thường có dính lề bên ngoài mô tả cùng chủ đề của tem. Cá biệt có tem phát hành cả tờ nhưng tất cả các con tem trên tờ này đều khác nhau hoàn toàn.

Miniature sheet – tem phát hành tờ giống nhau trọn bộ chủ đề nhưng có số lượng ít hơn sheetlets , thông thường có 1, 2 hoặc 4 bộ.

Souvenir sheets – là tờ tem rất đặc biệt dùng để phát hành kèm theo tem đơn lẻ và hợp thành trọn bộ tem. em được in hay giữ trong một hình thức như cuốn sổ tay nhỏ, dài, bìa bên ngoài bằng giấy cứng có in hình mẫu tem cũng như số lượng tem có bên trong và giá tiền của nguyên sổ tem. Sổ tem lần đầu tiên được phát hành ở Luxembourg vào năm 1895 nhằm mục đích tạo sự thuận tiện cho người tiêu dùng. Rất nhanh chóng sổ tem được nhiều nước khác tiếp nhận và thực hiện. Một số người chỉ sưu tập sổ tem mà thôi; và một số các sổ tem xưa trở nên rất có giá trị hiện nay. Những quốc gia thường phát hành sổ tem cũng có in những album riêng để cho người chuyên sưu tập sổ tem dùng.

Corner blocks hay plate blocks – khối 4 hay dây 4 , thường giống nhau trong cùng một mẫu, rất hiếm vì rất khó đễ xé dây 4 hay khối 4 kiểu này, giá trị rất cao.

Stamp Booklet : sổ tem - hay sổ lưu niệm - là một cuốn sổ tay nho nhỏ chứa cả dây tem giống nhau và kèm theo hình ảnh minh họa hay có khi là cả một câu chuyện hoàn chỉnh hay lời thuyết minh trọn vẹn về tem.

Stamp Joint Issued: Tem phát hành chung - là tem phát hành chung giữa 2 quốc gia, 3, 5 hay cá biệt có đến 10 quốc gia phát hành chung một mẫu tem duy chỉ khác nhau về mệnh giá và tên quốc gia hay các vật phẩm liên quan, còn mẫu tem phát hành chung là phải giống nhau. tem phát hành chung phổ biến gồm 2 mẫu giữa hai quốc gia. Số tem in trùng với số quốc gia phát hành chung.

Souvenir Folder : Là một tờ kẹp cả bộ tem gọi là một Folder - Folder ngày nay có sự khác biệt . Trước kia Folder phát hành thường kèm bộ tem và đóng luôn dấu hủy và ngày phát hành đầu tiên. Ngày nay, Folder chỉ là tờ chứa cả bộ tem chỉ để thuyết minh cho bộ tem.

Hinge: Miếng dán tem - Dùng để dán tem vào album, thường để lại dấu sau lưng tem khiến tem phần nào mất giá trị.

Hingeless: tem không có dấu bị dán vào album.

Handstamp: Dấu hủy bằng tay thay vì hủy bằng máy.

Handback: Bì thư được xin dấu hủy bằng tay và được đưa lại cho người gởi thay vì bỏ vào thùng thư gởi đi.

Grease, Stains on Stamps: các vết ố, bẩn trên tem.

Grill: Các ô vuông nhỏ được in dập vào sợi giấy dùng để in tem. Mục đích là cũng để tránh tình trạng người ta tẩy rửa các dấu hủy để dùng tem lại, vì khi đóng dấu hủy lên tem có grill có ô vuông nhỏ này sẽ ăn mực rất đậm, khó mà tẩy xoá được.

Air Cover: Phong bì hoặc các loại giấy gói có dán hay in tem hàng không, nhãn hàng không hoặc các hình thức khác như dấu hủy xác nhận nó được chuyên chở bằng máy bay.

Backprint: Là bất cứ những gì được in ở mặt lưng của con tem.

Block: Một nhóm có ít nhất 4 tem còn dính liền nhau, 2 con theo hàng ngang và 2 con theo hàng dọc. Block có thể có nhiều hơn 4 tem nhưng phải ít hơn 1 tờ tem.

Bogus: Tem giả, tem ma. Tem loại này được những tay in tem lậu phát hành nhằm mục đích trục lợi, móc tiền của dân chơi tem. Tem loại này thường mang tên của các quốc gia không hiện hữu hoặc không được quyền phát hành tem. Booklet pane là một trang tem trong cuốn sổ tem, một trang tem thường có 6 con tem hoặc ít hơn. Thường các cạnh của trang tem được cắt xén thẳng hàng nên con tem trong mỗi trang tem sẽ có ít nhất một cạnh thẳng, không có răng.

Bull’s Eye: Mắt Bò - thuật ngữ dùng để chỉ những con tem có dấu đóng ngay chính giữa, thẳng thắn, rõ ràng ngày tháng năm và địa danh. Tem có dấu mắt bò rất được giới sưu tập tem yêu thích và cũng có câu lạc bộ riêng của những người chuyên sưu tập loại này.

Cachet: Phần hình minh hoạ hay trang trí nằm phía bên trái của phong bì. Cachet thường dùng để đánh dấu các ngày lễ, ngày kỷ niệm một sự kiện hay nhân vật. Cachet được dùng phổ biến nhất trên các phong bì phát hành ngày đầu tiên – FDC. Cachet trên FDC rất đa dạng và phong phú như được in, vẽ tay hoặc bằng lụa, bằng kim loại… dán lên phong bì.

Cancellation: Dấu hủy bỏ tem.Dấu hủy được dùng với một mục đích duy nhất là tránh không cho người ta tái sử dụng tem. Dấu huỷ có thể là những đường gạch ngang, gạch chéo bằng mực hay các dấu trong, lục giác, tam giác, sọc ngang…. đóng lên trên con tem.

Catalog: Danh mục tem. Loại sách đặc biệt nhằm phục vụ cho giới chơi tem. Sách in hình và chi tiết của tất cả các mẫu tem được các quốc gia trên thế giới phát hành hợp pháp. Tem được sắp xếp và đánh mã số theo thứ tự ABC của tên quốc gia và ngày phát hành. Sách liệt kê đầy đủ chi tiết của từng con tem như: loại tem, ngày phát hành, số răng tem, màu sắc, sự khác biệt nếu có, kỹ thuật in, loại giấy, có hay không có dấu nước... và giá trị thị trường của tem sống lẫn tem chết. Mỗi quốc gia thường xuất bản danh mục tem thư riêng của mình với chi tiết đầy đủ hơn các cuốn danh mục tổng quát của cả thế giới.Trên thế giới có một số danh mục tem rất nổi tiếng như Stanley Gibbons (Anh), Michel (Đức), Yvert & Tellier (Pháp), Zumstein (Thụy Sĩ), Bolaffi (Ý), Scott (Mỹ)... Trong số này Stanley Gibbons là cuốn danh mục đầu tiên và tồn tại lâu dài của thế giới, được xuất bản ở London từ năm 1865. Danh mục tem là một loại sách mà người chơi tem, nghiên cứu tem cũng như mua bán tem không thể thiếu được, vì không có nó người ta hoàn toàn không có ý niệm gì về con tem mình đang có trong tay cả.

Catalog value: giá trong danh mục tem.Trong danh mục tem thường có ghi chú giá thị trường của mẫu tem liệt kê trong 2 cột cuối bên phải của phần mô tả mẫu tem. Cột bên trái là giá của tem sống và cột bên phải là giá của tem chết. Giá trong danh mục tem chỉ có tính tượng trưng để làm cơ sở cho người sưu tập cũng như lúc giao dịch mua bán tem. Mọi người thường dựa trên bảng giá trong danh mục tem mà trao đổi, mua bán sao cho hợp lý với sự thoả thuận của đôi bên. Đối với các nhà buôn tem bảng giá này chỉ là một cái mốc để cho họ bán tem một cách hợp lý hơn. Rất nhiều nhà buôn bán tem cho khác hàng với giá chỉ bằng 50%-60% cho loại tem này hoặc 25%-33% cho loại tem kia so với giá trong danh mục mà thôi. Nhưng cũng có nhiều con tem được bán ra với giá gấp hai hay 3 lần trên thang giá nhưng người tiêu thụ vẫn mua như thường do mức cung cầu thực tế. Danh mục tem được xuất bản hàng năm để thêm vào những mẫu tem mới được phát hành cũng như cập nhật giá mua bán tem hiện hành. Thuật ngữ Catalog Value (giá trong danh mục tem) thường được viết tắt là CV hay C/V.

Các bộ tem nổi tiếng thế giới

Trung Quốc:

Trung Quốc nhất phiến hồng (tem bị thu hồi khi họa sĩ vẽ bị mất đảo Đài Loan)

Hồng hầu - tem Tết khỉ đỏ phát hành năm 1980.

Hoa cúc

Mẫu đơn

Cá vàng

Con tem SARS.

Việt Nam

Chiến sĩ xanh lá mạ

Mạc Thị Bưởi

Thủ công mỹ nghệ

Mỹ

Tem máy bay Curtis JN-4 in lỗi.

Thụy Điển

The Treskilling Yellow bị lỗi.

Jenny in ngược - một huyền thoại tem Mỹ

 

Con tem Jenny in ngược hay (Inverted Jenny hay Jenny Invert) là con tem được phát hành năm 1918 in hình một máy bay hai tầng cánh có tên Curtis JN-4 nhưng do vô tình hình ảnh máy bay trên tem đã bị in lật ngược lại. Vì thế nó đã trở thành con tem in lỗi nổi tiếng nhất trong lịch sử bưu chính Mỹ. Số phận của 100 con tem Inverted Jenny được kể lại vắn tắt là đã rơi vào tay một nhà sưu tập vào năm 1918 và được ông ta bán lại với giá 15.000 USD. Vài tuần sau đó, số tem này bị xé lẻ và được bán với giá vài trăm USD một tem nhưng block 4 đặc biệt với mã số của tờ tem bị in ngược đã được giữ lại cẩn thận. Năm 1954, block 4 đặc biệt này được bán với giá 18.250 USD và đến năm 1989 nhà đấu giá Christie đã đẩy nó lên tới giá 1.100.000 USD.

Vào tháng 10-2005, block 4 đặc biệt này đã được đưa ra bán đấu giá với 2.970.000 USD. Lúc đó, Kerby Confer, một nhà sưu tập tem thượng hạng, chủ nhân của block 4 đặc biệt này, cũng đã xuất hiện sau 16 năm ẩn danh. Sau khi block tem được bán xong, trước 40 nhà sưu tập tham gia đấu giá, Kerby Confer hả hê tuyên bố: "Vậy là tôi đã trở thành một phần của lịch sử". Chỉ cần nghe thế thôi cũng đủ hiểu con tem kia có sức quyến rũ và có giá trị lịch sử cao đến như thế nào. Người mua, cũng là một nhà sưu tập ẩn danh, qua trung gian là nhà sưu tập nổi tiếng Charles Shreve. Vào ngày 26-12-2007, một nhà điều hành làm việc tại Wall Street đã mua 1 con tem này với giá 825.000 USD trong một cuộc bán đấu giá tại nhà đấu giá Heritage Auction Galleries (Mỹ) nhưng người này cũng từ chối tiết lộ danh tính. Người môi giới tại nhà bán đấu giá cho biết người mua chính là nhà sưu tập tem đã bỏ lỡ cơ hội mua một con tem Jenny in ngược khác được bán với giá 997.500 USD trước đó một tháng.

THẾ ĐIỀU GÌ ĐÃ XẢY RA ???

Trong thập niên mười của thế kỷ 20, Bưu điện Mỹ đã thực hiện hàng loạt cuộc thử nghiệm để vận chuyển thư từ bằng đường hàng không. Việc này đã được thực hiện chính thức vào ngày 15-05-1918, qua các chuyến bay giữa Washington - Philadelphia - New York. Để chuẩn bị cho những chuyến vận chuyển này, Bưu điện Mỹ đã quyết định cho in một con tem với giá mặt 24 cents, đắt hơn 3 cents so với thư first-class. Tem in hình máy bay Curtiss, loại máy bay hai tầng dùng cho việc vận chuyển thư từ.

Công việc thiết kế và in ấn được thực hiện với một tốc độ chóng mặt: lên bản thiết kế ngày 4-5-1918 và in ngay vào ngày 10-5-1918 với 100 tem trên một tờ, khác với trước đây chỉ in 1 tờ lớn 400 tem và cắt ra thành 4 tờ nhỏ 100 tem. Vì con tem được in hai màu nên giấy in phải được đưa qua máy in hai lần nên lỗi in ngược đã xảy ra ở những con tem 1869 và 1901. Ít nhất có 3 tờ tem in lỗi như thế đã được phát hiện và hủy ngay sau đó. Tuy nhiên, người ta tin rằng còn 1 tờ tem như thế không bị phát hiện và thế là các nhà sưu tập tem đổ xô đi săn lùng tờ tem in lỗi đặc biệt này.

Những con tem đầu tiên được đưa đến các bưu điện vào ngày 13-5-1918 để lưu hành. Ý thức được giá trị tiềm tàng của tờ tem in lỗi nói trên, rất nhiều nhà sưu tập tem đã đổ xô đi mua bộ tem mới và luôn tranh thủ để ý tìm tờ tem in lỗi đó. Nhà sưu tập W. T. Robey là một trong số đó. Trong bức thư ông viết gửi cho một người bạn vào ngày 10-5-1918 có đoạn "sẽ không vô ích nếu để ý tìm kiếm tờ tem có lỗi in ngược đó" và trong lá thư sau đó là "tim tôi như ngừng đập khi nhân viên bưu điện đưa cho tôi tờ tem in lỗi".  Robey mua được tờ tem in lỗi và hỏi mua thêm 3 tờ nữa nhưng 3 tờ tem này không bị in lỗi.

Một số nguồn tin không chính thức về sự kiện này kể lại: Robey đã lập 3 tài khoản sau đó - dù ông đã liên hệ với các nhà buôn tem và báo chí để thông báo về phát hiện của ông. Sau đó một tuần, dù bị các thanh tra bưu điện viếng thăm, ông vẫn tìm cách giấu biến đi tờ tem và bán lại cho một nhà buôn tem nổi tiếng người Philadelphia là Eugene Klein với giá 15.000 USD. Klein sau đó đã nhanh chóng bán lại tờ tem này cho "Đại uý" H. R. Green, con trai của Hetty Green, với giá 20.000 USD.

Klein đã khuyên Green nên chia nhỏ tờ tem này ra sẽ bán được giá cao hơn và Green đã nghe theo. Ông ta đã chia nhỏ tờ tem này thành 1 khối 8 tem, vài khối 4 tem và còn lại là những con tem lẻ. Green giữ lại một số tem và để lại một tem trong két sắt của vợ ông ta. Chiếc két sắt này được đề nghị đưa ra bán đấu giá lần đầu tiên vào năm 2002 bởi nhà Siegel (Siegel Auction Galleries Rarity Sale), tổ chức vào ngày 18-5-2002. Tuy sau đó chiếc két sắt này không được đưa ra đấu giá nhưng theo giới báo chí bưu chính, nó đã được một quỹ bí mật sắp xếp mua lại với một giá đáng kể.

CUỘC TRAO ĐỔI TEM LỊCH SỬ

 

Con tem Z-GRILL của Donald Sundman

 

Vào cuối tháng 10-2005, một nhà sưu tập vô danh, mà người ta cho là nhà tài phiệt Bill Gross, đã mua block 4 đặc biệt có mã số của tờ tem Jenny in ngược với giá 2.970.000 USD. Chẳng bao lâu sau, ông ta đã tổ chức cuộc trao đổi tem với Donald Sundman, Chủ tịch Công ty tem Mystic, để đổi block 4 này lấy con tem USA 1c Z Grill. Hiện chỉ còn tồn tại 2 con tem Z Grill này, con tem còn lại đang nằm trong viện Thư viện công cộng của New York. Nhờ vào sự đổi chác này mà Gross trở thành người duy nhất sở hữu bộ tem hoàn chỉnh của nước Mỹ.

 

VÀ CÂU CHUYỆN GÂY XÔN XAO DƯ LUẬN

 

Con tem Jenny in ngược giả mạo

 

Vào năm 2006, trong cuộc bầu cử của công nhân ở quận Broward, Florida, người ta đã phát hiện ra một bì thư của cử tri có dán con tem này gửi đến nơi bỏ phiếu. Bì thư không ghi tên người gửi nên phiếu bầu này không hợp lệ. Câu chuyện trên lập tức gây xôn xao trong giới sưu tập tem Mỹ. Bì thư này ngay lập tức được gửi đến cho các chuyên gia giám định và Peter Mastrangelo, Giám đốc của APS tại Pennsylvania, đã xác nhận con tem này là giả dựa vào răng tem trên dưới và màu mực xanh dùng để in tem.

 

Ngày 13-11-2006, Dan Jacoby, một người đàn ông đứng tuổi ở Sarasota, Florida đã liên hệ với đài CNN để xác nhận rằng mình đã dùng 1 con tem chỉ đáng giá 50 xu để dán trên bì thư nói trên. Và cuối cùng, vào ngày 03-12-2006, con tem trên đã được chính thức xác nhận là 1 con tem Jenny in ngược giả mạo.

Câu chuyện này gợi nhớ tới một bộ phim Mỹ được sản xuất năm 1985 "Nhà triệu phú Brewster". Phim kể về một người đàn ông tên là Brewster đã được thách thức sử dụng cho hết số tiền 30 triệu USD trong 30 ngày và một trong những việc ông ta đã làm là dán 1 con tem Jenny in ngược lên bưu thiếp để gửi đi.

 

Charles Hack, một nhà buôn bán bất động sản và là một người yêu thích tem, sau khi mua 1 con tem Jenny in ngược với giá 297.000 USD, đã tuyên bố: "Con tem Jenny in ngược này ngoài việc đáng giá một gia tài thật sự, nó còn là một BIỂU TƯỢNG CỦA NƯỚC MỸ ".

 

trần minh hiền orlando ngày 17 tháng 4 năm 2012