Y Học Thường Thức - NHỨC ĐẦU

NHỨC ĐẦU

"Tôi hay bị nhức đầu hoài, BS làm ơn đo máu dùm tôi coi".

Kính thưa quý vị,
Nói một cách dí dỏm, ngày nào tôi khám bệnh mà không nghe câu trên là tôi... chết liền. Có lẽ 99.99% bệnh nhân đều cho rằng lên máu, tức là áp huyết cao sẽ làm mình bị nhức đầu, và có lẽ cũng có một số bác sĩ tin điều này là đúng, nhưng kỳ thật nó hầu như hoàn toàn không đúng. Không những vậy, lời yêu cầu đo máu khi bị nhức đầu đôi khi còn tác hại không nhỏ đối với bản thân bệnh nhân.
Trước khi trở lại chuyện này, chúng tôi xin có vài hàng nói chung về các bài viết y tế.
Từ thực tế đến lý thuyết
Đại đa số các bài viết y tế đều được trình bày theo từng bệnh. Điều này giúp ích người đọc mở mang kiến thức, đặc biệt là giúp bệnh nhân hiểu sâu về chứng bệnh của mình. Thí dụ một bệnh nhân bị bệnh tiểu đường, đọc bài viết về bệnh tiểu đường thì sẽ có rất nhiều ích lợi. Nhưng trong đời sống hàng ngày, lối trình bày kiến thức y tế theo từng bệnh không hẳn là thực tế mà lại tạo cho chúng tôi (BS) không ít sự nhức đầu. Lý do là vì bạn đọc thường bị in trí, khi có một triệu chứng nào đó được liệt kê trong bài viết thì thường cho rằng mình đã mắc căn bệnh này.
Trong khi đó, mỗi một triệu chứng thường có hàng chục đến hàng trăm nguyên nhân khác nhau tạo nên nó. Sự in trí của bệnh nhân thường hướng bác sĩ, đặc biệt là vị bác sĩ nào không có nhiều thời gian để hỏi bệnh kỹ, đi lạc hướng, định bệnh sai, mà người chịu thiệt thòi nặng nhất là bản thân bệnh nhân. Nếu định bệnh khác với sự in trí của bệnh nhân thì bác sĩ cũng giống như lội ngược dòng nước, rất là "oải" khi phải thuyết phục người bệnh là họ không bị cái bệnh mà họ in trí.
Bệnh lộ ra qua triệu chứng, nhưng triệu chứng không bao giờ biết nói để bảo với bệnh nhân, hay nói với bác sĩ căn nguyên của nó. Nhức đầu không thỏ thẻ bên tai bệnh nhân là "Em là viêm màng óc nè", hay "Tui là ung thư não đây". Do đó, đọc những kiến thức về một căn bệnh chỉ có ích lợi nhiều khi chúng ta đã được bác sĩ xác nhận là bị căn bệnh ấy. Còn nếu muốn thực sự mở rộng kiến thức mà tránh bị in trí một cách không cần thiết thì trước khi đọc những bài viết về từng căn bệnh, chúng ta cần đọc ngược, tức là đọc những bài viết trình bày từ các triệu chứng, để tìm hiểu các nguyên nhân của nó.
Quyển "John Murtagh", được xem như là "thánh kinh" của bác sĩ đa khoa của bác sĩ ở Úc, cũng trình bày những đề mục theo triệu chứng, chớ không trình bày theo từng bệnh. Trong các đề mục lớn, liệt kê theo triệu chứng, sẽ có những tiểu mục bàn đến từng nguyên nhân, tức là căn bệnh. Thí dụ như triệu chứng mệt mỏi là một đề mục lớn, trong đó có liệt kê nguyên nhân như trầm uất, lo lắng, ngủ không được, bệnh phổi, bệnh tim vân vân. Sách cũng hướng dẫn khái quát nguyên nhân nào thông thường nhất, nguyên nhân nào nguy hiểm nhất, nguyên nhân nào dễ bị sót nhất, chỉ dẫn cách tìm bệnh (tức là tìm nguyên nhân), hỏi bệnh rồi trong những tiểu mục mới nói về chi tiết của từng bệnh tạo nên triệu chứng ấy.
Cách viết như vậy là từ thực tế đến lý thuyết. Hôm nay chúng tôi xin được viết một bài viết từ thực tế đến lý thuyết như vậy. Một trong những triệu chứng rất phổ biến là nhức đầu, và một trong những lời tương truyền sai lạc nhất là nhức đầu là vì bị áp huyết cao.
Câu chuyện mở màn
Có một nam bệnh nhân khoảng ngoài 60, mỗi tháng đến viếng BS trung bình 6 lần. Ông lão đã bị nhức đầu nhiều tháng và đã bỏ người bác sĩ cũ vì trị bệnh không dứt. Khi đến vị BS mới thì lịch sử lại tái diễn. Bổn cũ soạn lại, mỗi lần vô khám bệnh thì ông ta bắt đầu bằng câu:
- BS đo máu dùm coi sao lúc này tui nhức đầu hoài hà.
Vị BS ấy luôn luôn chìu ý thân chủ, thành thạo đo máu. Hôm nào áp huyết cao thì nói:
- Chà, bữa nay áp huyết bác hơi cao, về nghỉ ngơi cho nó xuống, bớt ăn mặn một chút.
Hôm nào áp huyết ông lão bình thường thì nói:
- Áp huyết bác hỏng sao đâu bác, về uống 2 viên Panadol nha.
Thế rồi 3 tháng sau, Panadol không còn tác dụng, một hôm ông lão bước vào mặt mày bứt rứt. BS thấy không xong, lần này đưa ông lão đi CT scan não. Kết quả, ông lão bị ung thư phổi, đã nhảy lên óc một thời gian và ông mất vài tuần sau đó.
Trước khi viết thêm, xin lưu ý quý bạn đọc một điều. Nếu bạn gặp vị bác sĩ nào mà bạn đòi hỏi điều gì bác sĩ cũng làm theo, đòi thử máu thì cho thử máu, đòi trụ sinh thì cho trụ sinh mà không hỏi han thêm năm, mười câu, thì xin quý vị nên tìm một bác sĩ khác. Vị bác sĩ đáng tin cậy là người hỏi bệnh cặn kẽ, bệnh nhân "dễ thương" là bệnh nhân khai bệnh cho rõ ràng, không phải là bệnh nhân giỏi tự định bệnh.
Sau khi giáo đầu dài dòng như vậy rồi, chúng ta hãy xem vì sao chúng ta bị nhức đầu, có nghĩa là xét đến căn nguyên của chứng nhức đầu. Xin quý bạn đọc vui lòng đừng in trí là nhức đầu là do ung thư óc tạo nên, sau khi đọc qua mẫu chuyện trên.
Nguyên nhân của nhức đầu
Nhức đầu là một triệu chứng vô cùng phổ biến. Quyển "Murtagh", cuốn sách gối đầu của bác sĩ đa khoa ở Úc, trong những hàng mở đầu, viết:

"The patient's manner of presentation can confuse us because many tend to influence us with preconceived ideas that they will verbalise- "I think I need my blood pressure checked" or "My eyes need testing"..."

Tạm dịch là "Lối trình bày của bệnh nhân có thể làm mình rối trí vì nhiều người có khuynh hướng ảnh hưởng chúng ta với những định kiến của họ, chẳng hạn như nói "Tôi nghĩ tôi cần được đo máu" hay "Tôi nghĩ tôi cần được khám mắt".
Murtagh viết tiếp:

"Hypertension is such a rare cause of headache that one is tempted to stress the adage "hypertension does not cause headache"..."

Tạm dịch là "Áp huyết cao là một nguyên nhân rất hiếm của chứng nhức đầu đến nỗi người ta muốn có cách ngôn là "Cao áp huyết không làm nhức đầu". Song sách có viết tiếp là tuy đôi khi có vẻ như áp huyết cao làm nhức đầu và ta cần phải đo áp huyết bệnh nhân.
Website WrongDiagnosis. com liệt kê 2215 bệnh gây ra nhức đầu. (Nhưng thật ra chắc có 2216 nguyên nhân, nguyên nhân cuối cùng là sự cố gắng nhớ cho hết 2215 nguyên nhân kia, thưa quý vị). Chúng ta không cần nhớ cũng không cần biết hết 2215 nguyên nhân, chỉ cần đọc sơ bài viết này để có khái niệm về nguyên nhân của nhức đầu. Quyển Murtagh trình bày như sau:
1- Những nguyên nhân thông thường nhất của chứng nhức đầu được chia làm 2 loại, loại cấp tính và loại mãn tính.

a. Cấp tính: nhiễm trùng đường hô hấp (như bị cảm)
b. Mãn tính:

b1. Tension-type headache: Nhức đầu do căng thẳng. Các bắp thịt co thắt tạo nên nhức đầu ở vùng trán, có thể truyền ra sau ót. Nguyên nhân có thể là đau xương sống cổ hay đời sống căng thẳng và 75% người bị là phái nữ. Thường xảy ra gần như hàng ngày.
b2. Combination headache: nhức đầu do nhiều nguyên nhân hỗn hợp, như căng thẳng (tension), đau xương sống cổ (cervical dysfunction) , nhức nửa đầu (migraine)
b3. Migraine: nhức nửa đầu. Nhức "bưng bưng", nghĩa là sự đau nhức nhịp như nhịp tim, thường xảy ra một vài lần mỗi tháng, khi nhức đầu thường bị buồn nôn. Có rất nhiều tác nhân kích hoạt loại nhức đầu này như một số loại thức ăn (chocolat, cam, cà chua...), rượu, dược phẩm, ánh sáng, đụng đầu, thời tiết thay đổi, tiếng ồn, vận động, kinh nguyệt, ngủ nhiều, nghỉ ngơi (nghỉ hè cũng là tác nhân), nhưng thông thường nhất là sự căn thẳng tinh thần và mệt mỏi.
b4. Transformed headache: là loại migraine, tức nhức nửa đầu, nhưng xảy ra thường xuyên như tension headache.

Thưa quý vị,
Có lẽ những loại nhức đầu trên đã chiếm hầu hết các trường hợp nhức đầu, nhưng cái khó nhất của ngành y là nếu in trí nhức đầu chỉ do những nguyên nhân trên thì ta sẽ định sót những tình trạng vô cùng nguy hiểm.
2. Nói chung chung, các tình trạng nguy hiểm chia làm 3 loại:

a. Nhức đầu liên quan đến mạch máu như vỡ động mach, nghẽn tĩnh mạch
b. Nhức đầu liên quan đến bướu như ung thư óc
c. Nhức đầu liên quan đến sự nhiễm trùng như viêm màng óc

3. Các nguyên nhân khác:

Ngoài ra có những nguyên nhân nhức đầu không phải từ trong đầu ra mà từ ở những nơi khác, như: xương sống cần cổ, đau răng, bệnh về thị giác, viêm xoang, lượng đường thấp, thiếu dưỡng khí khi ngủ vân vân. Hiếm hơn nữa là bệnh Paget's (xương bị dầy lên), sau khi làm tình, các bệnh về tuyến nội tiết.

Nhưng có bảy nguyên nhân phổ biến cũng gây ra nhức đầu, tạo nên rất nhiều triệu chứng mà ta không nên quên xét tới là: trầm cảm, tiểu đường, dược phẩm, thiếu máu (thiếu hồng cầu chớ không phải áp huyết cao hay thấp), bệnh của tuyến giáp trạng, đau xương sống và nhiễm trùng đường tiểu. Nguyên nhân tâm lý là một nguyên nhân rất thông thường.

Kính thưa bà con,
Nãy giờ chúng ta chỉ nói sơ sơ có vài chục nguyên nhân, nhưng muốn nhớ cho hết thì cũng đã "ứ hự" rồi, việc nhớ hết 2215 nguyên nhân là không tưởng. Nhớ các nguyên nhân là một chuyện, làm sao phân biệt được chứng nhức đầu của bệnh nhân do nguyên nhân nào là một chuyện khác, khó hơn nhiều.

Thông thường, chúng ta cần biết một số đặc tính chính của nhức đầu và những triệu chứng khác liên quan đến những tình trạng nhức đầu nguy hiểm. Thí dụ như nếu cơn nhức nhịp nhịp như nhịp tim thì có lẽ nguyên nhân nhức đầu phát xuất từ mạch máu. Nếu nhức đầu vào lúc giữa khuya, đánh thức bệnh nhân dậy thì phải coi chừng ung thư óc. Nhức đầu và sốt cao, cổ cứng, cáu gắt bất thường hay thần trí mơ hồ thì chắc là có nguyên nhân nguy hiểm như viêm màng óc, áp suất trong não tăng bất ngờ vì bị bể mạch máu chẳng hạn.

Mục đích của bài viết

Đọc tới đây thì bạn đọc sẽ thấy miên man, khó khăn hơn đọc một căn bệnh rất nhiều. Và đó là thực tế. Đời không hề đơn giản. Mục tiêu của bài viết này không để chỉ dẫn cho người đọc cách định bệnh mà để đưa ra một khái niệm, đó là chứng nhức đầu, cũng như những triệu chứng khác, có rất nhiều nguyên nhân.
Chúng tôi cũng mong mỏi bệnh nhân giúp bác sĩ định bệnh chính xác bằng cách khai bệnh rõ ràng, chi tiết. Bác sĩ không thể chỉ nghe "nhức đầu", không hỏi nhức từ lúc nào, bao lâu một lần, một lần bao lâu, nhức ở đâu, nhức như thế nào, những việc gì làm bạn sễ nhức đầu, những việc gì làm bạn bớt nhức đầu, khi nhức đầu có những triệu chứng gì khác như buồn nôn, ói mửa, nóng lạnh hay không, mà biết được nguyên nhân.
Trước khi chấm dứt bài viết này, xin kể hầu quý vị một kinh nghiệm bản thân. Lúc ấy tôi là một bác sĩ mới ra trường, làm việc trong khu cấp cứu của một bệnh viện lớn. Công việc của một bác sĩ "nhóc tì" như chúng tôi chỉ là hỏi bệnh rồi báo cáo lại bác sĩ trưởng tràng (tức là registrar, trên registrar là consultant). Một hôm có một bệnh nhân vào than nhức đầu quá cỡ vì áp huyết cao. Đo áp huyết thì thấy 185/99, cao thật, tôi lật đật báo cáo cho trưởng tràng, một nữ bác sĩ đàn chị:

- Ông đó bị nhức đầu quá, bị áp huyết cao.
- Áp huyết bao nhiêu? BS xếp hỏi.
- 180/99.
- Ai nói với chú mày là áp huyết cao làm nhức đầu đó? Có biết malignant hypertension (nhức đầu ác tính) là gì không?

Bà xếp vừa truy kiến thức vừa dũa tới tấp, làm tôi tối tăm mặt mũi. Bả nói tiếp:

- Mười ngàn người bị cao áp huyết mới có một người. Áp huyết phải hai trăm mấy kìa. Ngay cả áp huyết trên 200 cũng rất hiếm khi làm nhức đầu.

Từ đó, tôi hiểu ra là áp huyết cao không làm, hay rất, rất hiếm khi là nguyên nhân của chứng nhức đầu. Thông thường, bất cứ đau cái gì cũng làm cho áp huyết lên, kể cả đau đầu. Như vậy, người bị nhức đầu sẽ bị tăng áp huyết (tạm thời). Thông thường hơn nữa là nhức đầu và áp huyết cao có cùng một nguyên nhân, như gây lộn với bà xã hoài, ông xã có phòng nhì, thiếu nợ, con hút xì ke, chủ đì, bà con, hàng xóm nói xấu, nói chung là những nguyên nhân làm tinh thần căng thẳng, hay thiếu ngủ, vừa làm cho ta nhức đầu, vừa làm áp huyết cao. Điều quan trọng, được lập đi lập lại nhiều lần trong bài viết này là áp huyết cao không làm, hay rất hiếm khi làm chúng ta nhức đầu.
Sau nhiều năm làm bác sĩ, tôi cảm thấy trị bệnh dễ hơn lả đánh tan một sự in trí sai lầm của người ta rất nhiều. Mỗi lần nói cho bệnh nhân là áp huyết cao không phải là nguyên nhân làm nhức đầu, bệnh nhân nhìn tôi như thể "thẳng cha này có biết làm bác sĩ không đó".
Thưa quý vị, bây giờ thì quý vị có thể đọc các bài viết về các bệnh. Khi đọc ngang đến triệu chứng nhức đầu của bệnh ấy, quý vị có thể mỉm cười tự nhủ, mình bị nhức đầu nhưng chưa chắc là nguyên nhân này đâu. Vậy làm sao biết nguyên nhân nào? Thưa, đi bác sĩ, tìm bác sĩ nào chịu khó hỏi bệnh và quý vị khai bệnh cho rõ, không thêm, không bớt, không nói cho nặng, cũng không nói cho nhẹ.

BS Nguyễn văn Hoàng

(hoang4eb@gmail. com)

Bốn điều quan trọng của bài này:

1. Triệu chứng nào cũng có nhiều nguyên nhân
2. Căng thẳng trong đời sống là nguyên nhân thông thường của nhức đầu
3. Áp huyết cao không làm, hay rất hiếm khi là nguyên nhân của nhức đầu
4. Cho rằng áp huyết cao làm nhức đầu có thể dẫn đến việc định bệnh sai lầm.