Nguyễn Hiến Lê

NGUYỄN HIẾN LÊ
1912-1984

Vài nét về học giả Nguyễn Hiến Lê

Nguyễn Hiến Lê tự là Lộc Đình, sinh ngày 8 tháng 1 năm 1912 tại Hà Nội (giấy khai sinh ghi ngày 8-4-1912), quê làng Phương Khê, phủ Quảng Oai, tỉnh Sơn Tây (trước đây).

Ông xuất thân trong một gia đình Nho học, thân phụ, bác ruột tham gia phong trào Duy Tân ở trường Đông Kinh Nghĩa thục bị thực dân truy nã, lẻn vào Sài Gòn rồi ẩn mình ở Đồng Tháp Mười. Từ đó, bác ông lập nghiệp luôn ở miền tây Nam Bộ.

Thuở nhỏ, Nguyễn Hiến Lê học ở Trường tiểu học Yên Phụ, Trường Bưởi, Trường Cao Đẳng Công chánh (Hà Nội). Năm 1934 tốt nghiệp được bổ làm việc tại các tỉnh miền tây Nam Bộ, kể từ đó ông làm việc và định cư luôn ở miền Nam cho đến ngày qua đời.

Năm 1935 bắt đầu viết du ký, tiểu luận, dịch thuật các tác phẩm văn chương, đến năm 1945 ông có đến hàng chục tác phẩm, nhưng đã thất lạc trong những ngày đầu kháng chiến chống Pháp. Vì ông từng làm nhân viên Sở Công Chánh thuộc ngành Thủy Lợi (Hydraulique) thường đi thực địa ở các tỉnh miền Hậu Giang, Tiền Giang nên biết tường tận về đất đai và con người ở các địa phương thuộc khu vực này.

Sau Cách mạng tháng tám, rồi toàn quốc kháng chiến, ông bỏ đời sống công chức, tản cư về Đồng Tháp, Long Xuyên, rồi đi dạy học. Năm 1952 thôi dạy, lên Sài Gòn sinh sống bằng ngòi bút và chuyên tâm vào công tác văn hóa.

Tác phẩm đầu tay của ông là một cuốn du ký khoa học có tên là Bảy ngày trong Đồng Tháp Mười tuy mỏng mà tác giả đã bỏ ra nhiều công sức. Nguyên sách được viết nhân một chuyến về Hà Nội thi lấy bằng kỹ sư do đề nghị của Chủ nhiệm kiêm chủ bút báo Thanh Nghị (Vũ Đình Hòe), sách viết xong nhưng gởi ra Hà Nội không được (vì chiến tranh), bản thảo bị mất trong Đồng Tháp Mười, năm 1954 ông viết lại xuất bản trong năm đó và được tái bản nhiều lần. Từ đó hằng năm ông có đôi ba tác phẩm ra mắt công chúng độc giả.

Ngòi bút Nguyễn Hiến Lê đề cập đến nhiều lĩnh vực, mà ở lĩnh vực nào cũng có căn cứ khoa học, am tường cặn kẽ về các đối tượng, sâu sắc về các vấn đề được nhắc tới và không thiếu tính nghệ thuật.

Tác phẩm của ông bao gồm nhiều chủ đề, như :

1. VĂN HỌC : Gồm một số tác phẩm đặc sắc và công phu như Hương sắc trong vườn văn (2 cuốn - 1962), Luyện văn (3 cuốn - 1953), Đại cương văn học sử Trung Quốc (3 cuốn -1954-1966), Tô Đông Pha (1970),… giới thiệu được những tinh hoa của văn học Trung Quốc cũng như nghệ thuật văn chương Việt Nam.

2. NGÔN NGỮ HỌC : Để hiểu văn phạm (1952), Khảo luận về ngữ pháp Việt Nam (1963), Chúng tôi tập viết tiếng Việt…. có nhiều phát kiến mới về ngôn ngữ học Việt Nam, đồng thời vận dụng được những tiến bộ mới nhất của ngữ học hiện đại vào ngữ pháp tiếng Việt.

3. TRIẾT HỌC : Đại cương triết học Trung Quốc (2 cuốn - 1966), Nho giáo một triết lý chính trị (1958), Liệt tử và Dương tử (1972), Một lương tâm nổi loạn (1970), Bertrand Russell (1971), Mạnh Tử (1973)…. trình bày được một hệ thống triết học cổ điển Trung Hoa, cùng những tấm gương lớn về chân dung các triết gia Tây phương hiện đại.

4. SỬ HỌC : Gồm một số tác phẩm về lịch sử và văn minh sử thế giới như : Lịch sử thế giới (4 cuốn - 1955), Bài học Israel (1968), Bán đảo Ả Rập (1969), Bí mật dầu lửa (1969), Bài học của lịch sử (1972), Nguồn gốc văn minh (1974), Văn minh Ả Rập (1969), Sử ký Tư Mã Thiên (1970), Chiến quốc sách (1968), Đông Kinh nghĩa thục (1954), Sử Trung Quốc (3 cuốn -1982) là những cái nhìn xuyên suốt về lịch sử văn minh sử thế giới và lịch sử cận đại Việt Nam.

5. GƯƠNG DANH NHÂN : Gồm một số tác phẩm viết về Gương hy sinh (1962), Gương kiên nhẫn (1964), Gương chiến đấu (1966), Ý chí sắt đá (1971), Những cuộc đời ngoại hạng (1970), Einstein (1971)… là những bài thiết thực cho nhiều lớp người, nhất là thành phần thanh thiếu niên đang ở ngưỡng cửa cuộc đời.

6. GIÁO DỤC : Trình bày những quan điểm về giáo dục, về các lớp tuổi trong đời sống gia đình Việt Nam. Loại này gồm : Thế hệ ngày mai (1953), Tìm hiểu con chúng ta (1966), Tự học để thành công (1954), Tự học một nhu cầu thời đại (1964), Làm con nên nhớ (1968), Sống 24 giờ (1956)…

7. TỰ LUYỆN ĐỨC TRÍ : Tác giả vừa dịch vừa nghiên cứu về các chuyên đề giáo dục có tính cách xã hội, như : Tương lai trong tay ta (1962), Luyện lý trí (1965), Rèn nghị lực (1956), Ý cao tình đẹp (1967)… Loại này có trên hơn 20 cuốn có giá trị. Trước năm 1975, số ấn bản có đến hàng vạn cuốn. Hiện nay các nhà xuất bản trong toàn quốc đang tiếp tục tái bản.

8. CẢO LUẬN : Là một số chuyên đề văn chương, văn hóa, văn nghệ như : Nghề viết văn (1956), Vấn đề xây dựng văn hóa (1967), Mười câu chuyện văn chương (1975), Con đường hòa bình (1971)… là những đóng góp sáng tác của ông vào văn chương, đạo đức và cảm thụ học thuật cho độc giả yêu mến văn nghệ.

9. DỊCH THUẬT : Nguyễn Hiến Lê có một khả năng dịch thuật rất sung mãn. Từ khi bắt đầu cầm bút cho đến cuối đời, ông có hàng chục công trình dịch thuật sáng giá, nhất là các bộ tiểu thuyết lớn phương Tây như : Chiến tranh và hòa bình (4 cuốn-1968), Cầu trên sông Drina (1972), Câu chuyện thương tâm (1956), Kiếp người (1962), Một mùa hè vắng bóng chim (1990), Cổ văn Trung Quốc….và một số lượng tác phẩm biên khảo viết bằng chữ Pháp, chữ Hán cổ cận thế giới.

10. DU KÝ : Gồm một số quyển ghi chép lại các lần đi thực địa ở các địa phương. Loại này không phải là những tác phẩm thuần túy văn chương mà là những đóng góp thiết thực cho khoa học tự nhiên, xã hội, văn học nữa, như : Bảy ngày trong Đồng Tháp Mười (1954), Đế Thiên Đế Thích (1943)…. cùng một số sách về quản trị công nghiệp, kinh tế, giáo khoa toán. Bên cạnh, ông còn viết hơn 300 chuyên đề trên các tạp chí chuyên ngành (trong các tạp chí ở Sài Gòn trước 1975).

Tính đến năm 1975, ông đã xuất bản đúng Một trăm tác phẩm (100) ở các thể loại vừa kể. Từ năm 1975 cho đến khi qua đời, ông còn viết được hơn 20 tác phẩm khác như : Tourguéniev, Gogol, Tchékhov, Đời nghệ sĩ, Để tôi đọc lại, Kinh Dịch đạo của người quân tử, Mặc học, Luận ngữ…. Nhất là bộ sử lớn về lịch sử cổ đại đến hiện đại Trung Hoa có tên là Sử Trung Quốc (1.000 trang).

Những năm trước 1975 tại Sài Gòn, ông là một trong một vài người cầm bút được giới trí thức quí mến về tài học, nhân cách đối với xã hội cũng như trong học thuật. Do thành quả lao động nghiêm cẩn của mình, ông được đa số công chúng độc giả trân trọng kể cả học sinh, sinh viên. Những năm 60, 70 (của thế kỷ XX), chính phủ Sài Gòn đã trân tặng ông (cùng với Giản Chi) Giải thưởng văn chương toàn quốc (1967) và Giải tuyên dương công trạng (Văn hóa - 1973) với danh hiệu cao quí đương thời, cùng một ngân phiếu lớn (tương đương mấy chục lượng vàng). Ông đã công khai từ chối với lý do “dùng tiền ấy để giúp nạn nhân chiến tranh” và bản thân tác giả không dự giải.

Tác phẩm của Nguyễn Hiến Lê là những đóng góp lớn cho học thuật Việt Nam vào thời hiện đại.

Năm 1980, ông về ẩn cư ở Long Xuyên (nay thuộc tỉnh An Giang), đến ngày 22 tháng 12 năm 1984, ông bệnh mất tại Sài Gòn, hưởng thọ 72 tuổi, thi hài được hỏa táng ở Thủ Đức để lại sự thương tiếc trong lòng nhiều người làm văn hóa và bạn đọc thân mến trong và ngoài nước.

Nguyễn Q. Thắng (Theo Tự điển Văn học (Bộ mới) và Tự điển Nhân vật lịch sử Việt Nam N.X.B. Khoa học Xã hội Việt Nam, Hà Nội, 1992).

 

Tôi tự nhận định tác phẩm của tôi

Đã có nhiều bạn văn hỏi tôi thích tác phẩm nào của tôi nhất. Tôi đáp: Tùy từng loại; mà cũng tùy tuổi nữa, sự nhận định về già khác với thời trung niên. Xét chung thì tôi thích cuốn nào trong đó tôi gởi gấm được nhiều tâm tình, có được vài ý nghĩ tôi cho là tương đối mới ở nước mình, hoặc có được ít đoạn tôi đắc ý về bút pháp.
Trong chương này tôi hãy ghi qua sở thích của độc giả rồi đưa nhận định của tôi về một số tác phẩm đã xuất bản; những tập chưa xuất bản, tôi sẽ để lại một chương sau.

SỞ THÍCH CỦA ĐỘC GIẢ

Khoảng mười năm trước(*), một nhà văn đã giới thiệu tôi với độc giả một tờ báo định kỳ rằng ít nhất đã có hai thế hệ đọc sách của tôi. Tới nay(*) thì có thể nói là đã có ba thế hệ rồi : thế hệ những người chạc tuổi tôi, và thế hệ con học trò cũ của tôi hiện nay đã lên đại học.
Vì tôi viết cho mọi lớp tuổi từ bé tời già, lại viết cho cả giới bình dân (như thợ thuyền) lẫn với trí thức tân học và cựu học. Cho nên không thể kể được một cuốn nào mà mọi giới đều thích.
Xét chung thì giới bình dân và thanh niên chỉ thích những cuốn trong loại Học làm người; giới trí thức mới đọc loại biên khảo, và chỉ một số ít giáo sư mới đọc những cuốn như Khảo luận về ngữ pháp Việt Nam, Một niềm tin, Đại cương triết học Trung Quốc.

Một số khá đông, bắt đầu đọc tôi từ hồi ở trung học rồi thành độc giả trung thành, hai chục năm sau vẫn còn tìm tác phẩm của tôi để đọc; nhưng tôi chắc trong nước chỉ có độ bốn năm người có đủ 100 cuốn tôi đã xuất bản; và trong bốn năm người đó may lắm được vài người đọc qua loa, hết những cuốn đó.
Những cuốn bán chạy nhất thuộc loại Học làm người, như Đắc nhân tâm, Quảng gánh lo, Sống 24 giờ một ngày…, và loại chỉ cho học sinh thanh niên cách tự học, như Kim chỉ nam của học sinh, Tự học một nhu cầu của thời đại, Muốn giỏi toán hình học, đại số….
Những cuốn ế nhất là Khảo luận về ngữ pháp Việt Nam, Để hiểu văn phạm, Một niềm tin, Văn học Trung Quốc hiện đại.

LOẠI HỌC LÀM NGƯỜI

Dưới đây tôi xét về loại học làm người trước hết

Đã có lần tôi nói với thi sĩ Bàng Bá Lân : “Những cuốn trong loại đó (của tôi) chẳng qua cũng chỉ để cho thanh niên đọc”. Lời đó làm cho một độc giả của tôi, bác sỹ Đỗ Hồng Ngọc “rất bực mình”. Trong bài Ông Nguyễn Hiến Lê và tôi - (Bách Khoa, số 436, đã dẫn), ông viết :
“Nhìn lại toàn bộ tác phẩm của ông, không ai chối cãi giá trị của những cuốn Đông Kinh nghĩa thục, Bảy ngày trong Đồng Tháp Mười, Đại cương triết học Trung Quốc, Ngữ pháp Việt Nam… và những Chiến tranh và Hòa bình, Sử ký Tư Mã Thiên, Chiến Quốc sách…Những tác phẩm đó thực sự có ích cho các nhà nghiên cứu, các sinh viên đại học và đã đóng góp một phần đáng kể cho nền văn hóa miền Nam. Nhưng theo tôi, những tác phẩm quan trọng trong đời ông, đáng cho ông hãnh diện chính là những tác phẩm nho nhỏ ông viết nhằm mục đích giáo dục thanh niên, hướng dẫn họ trong sự huấn luyện trí, đức. Đó là Kim chỉ nam của học sinh, Tự học để thành công, Tương lai trong tay ta, Rèn nghị lực…, và nhất là bộ GƯƠNG DANH NHÂN của ông. Mà họ là ai ? Là những thanh niên thất chí bán hàng xén như tôi thủa đó, là anh thợ may lận đận như anh chín NS, là một giáo viên tiểu học, một y tá hương thôn, một thư ký nghèo trong một công tư sở nào đó… Họ là những người có thiện chí, có tinh thần cầu tiến, hiếu học, nhưng vì hoàn cảnh mà lở dở. Họ là thành phần đông đảo nhất trong xã hội ta bây giờ, trong lòng họ nhen lên ngọn lửa nồng, và dù có không “thành công” nhiều thì đời sống họ cũng sẽ được nâng cao, ít ra là về mặt tinh thần”.
Cuối cùng ông Đỗ Hồng Ngọc còn bảo ngay André Maurois tám chục tuổi còn viết tập Thư ngỏ tuổi đôi mươi kia mà.
Tôi cũng nhận rằng nhờ những cuốn loại Học làm người mà tôi được nhiều người biết danh, nhiều thanh niên kính mến, và tôi đã được coi là “một nhà giáo dục quần chúng”, như một nhà văn đã nói. Một độc giả cho tôi hay một gia đình ông quen, từ cha mẹ tới con trai, con gái lớn nhỏ - nhỏ nhất học lớp năm tức lớp trên mẫu giáo - đều mua sách của tôi; người cha đọc xong còn trích nhiều câu viết lên giấy dùng làm châm ngôn lồng dưới kiếng trên bàn học của con. Ông ta thích nhất “tấm lòng thiết tha của tôi đối với truyền thống dân tộc cùng với thái độ giản dị khoan hòa, mẫu mực của tôi”. Ông bảo tôi đã dung hòa được tinh thần đạo học phương Đông với những kiến thức về khoa học thực nghiệm của phương Tây, điều đó rất hiếm.

Những cuốn đó đều viết với một giọng thành thực, thân mật, với một nhiệt tâm giúp đỡ thanh niên bằng những kinh nghiệm sống của bản thân tôi. Ngày nay, ngồi buồn tôi thỉnh thoảng còn đọc lại vài trang trong những cuốn Kim chỉ nam của học sinh, Thế hệ ngày mai, Luyện lý trí, nhất là cuốn Tương lai ở trong tay ta mà tôi vẫn thấy có nhiều chương hấp dẫn, như : Ai cũng có thể bất hủ (chương IV), Nghỉ ngơi và tiêu tiền (chương V), Để giữ gìn hạnh phúc trong hôn nhân (chương IX), Lời khuyên riêng các bạn gái (chương X), Dự bị cho tuổi già (chương XI). Suốt đời tôi, tôi đã theo đúng những qui tắc tôi nêu trong cuốn đó về cách làm việc và tiêu tiền. Tôi đã làm rồi mới nói.

Ông Giản Chi bảo, khi đọc xong cuốn đó ông bỗng hiểu hai câu thơ này của một thi sĩ đời Thanh :

Nhân sự tự sinh kim nhật ý

Hàn hoa chỉ tác khứ niên hương.

Chính ông dịch :

Ý mới rút từ kinh nghiệm cũ

Mai già lưu lại chút hương xưa

Cuốn đó có thể coi là một tập gồm nhiều cảo luận đắc ý của tôi. Ba độc giả không quen biết nhau đều thích cuốn đó vì các cuốn khác ở nước mình viết về việc tổ chức đời sống đều phỏng theo sách Pháp, Anh, duy cuốn của tôi có tính cách Việt Nam. Một số người già cho rằng tôi là nhà văn Việt Nam độc nhất dung hòa được hai nền văn minh Đông, Tây một cách tốt đẹp.

Tôi cũng vừa lòng về một loạt trên chục cuốn loại GƯƠNG DANH NHÂN mà độc giả nào cũng khen và ở trên tôi cũng đã nhắc tới. Trong loại đó tôi đã thực hiện được một cách giáo hóa thanh niên tôi ủ ấp từ hồi mới cầm bút.

Mới đầu tôi viết những tiểu sử ngắn độ vài chục trang (trong cuốn GƯƠNG DANH NHÂN), rồi lần lần tôi viết dài hơn, bốn năm trục trang (như trong Cuộc đời ngoại hạng), sau cùng dài trên dưới hai trăm trang và tôi phải để riêng một cuốn cho mỗi nhà (Einstein, Tô Đông Pha…)

Trong số trên mười tác phẩm đó tôi thích nhất Tô Đông Pha, Cuộc đời ngoại hạng, Ý chí sắt đá.

Những nhân vật kỳ dị thì phải kể Huyền Trang, Gandhi, Lincoln ba tâm hồn cao cả vào bậc nhất cổ kim, H. Keller kiên nhẫn lạ lùng : đui, điếc từ bé mà học hết đại học, viết được trên mười cuốn sách, lại diễn thuyết khắp Đông, Tây nữa; E. Lawrence một chính khách mạo hiểm, giữ chữ tín, đi tìm sự tuyệt đối, khi thất bại thì kiếm đủ cách để tự hủy hoại.

Nhưng làm cho tôi và rất nhiều độc giả cảm động nhất là đời của hai người đàn bà; bà La Fayette suốt đời hy sinh cho chồng; và bà Curie tận tụy với chồng và khoa học, sống đơn giản như người thời cổ, tuyệt nhiên không nghĩ đến danh lợi, đến bản thân. Cuộc hôn nhân của ông bà Curie thành công nhất mà tôi biết, thành công cho ông bà và cả cho nhân loại.

Xét chung thì các nhà khoa học suốt đời cặm cụi nghiên cứu như Fabre “thi sĩ của côn trùng” sướng nhất, rồi tới những nghệ sĩ bỏ hết tiền của tâm trí để tìm cái đẹp, như Disney. Khổ nhất thường là những nhà văn như Balzac, Maugham, Dostoiesvki, Tolstoi… Nhưng chua xót nhất là bác sĩ Semmelweiss : ông hóa điên rồi tự tử, không ai tin thuyết của ông (bệnh sốt sản hậu do vi trùng gây ra) mà cứ để cho sản phụ châu Âu chết như rạ.

Vậy tôi đã không phí thì giờ để viết loại Học làm người, và ông Đỗ Hồng Ngọc đã mến tôi rất bực mình khi tôi xếp những cuốn đó vào thứ yếu.

Tuy nhiên, André Maurois đã viết nhiều cuốn giáo dục thanh niên như Un art de vivre, Lettres à l’inconnue (bản dịch của tôi : Thư gửi người đàn bà không quen biết), Cours de bonheur conjugal, Lettre ouvert à un jeunne homme sur la conduite de la vie (Thư ngỏ gửi tuổi đôi mươi), Dialogues sur le commandement, được người Pháp coi là nhà văn luân lý (Écrivain moraliste) của thời đại, một “honnête homme” (chính nhân quân tử) của phương Tây; mà về già, khi ôn lại cuộc đời viết văn của ông trong cuốn Portrait d’un ami qui s’appelait moi, ông không hề nhắc tới những cuốn kể trên, không coi trọng công việc hướng dẫn, khuyên nhủ thanh niên đó, mà lại thích nhất những cuốn Disraeli (Kể tình thương yêu, quí mến lẫn nhau của ông bà Disraeli, một chính trị gia đại tài của Anh dưới triều đại nữ hoàng Victoria), truyện Climats (một tiểu thuyết tâm lý) những tiểu sử Lélia (George Sand), Olympio (Victor hugo)(1), Proust, Alain …, những cuốn sử Anh, Hoa Kỳ, Pháp; còn các nhà phê bình Pháp thì hầu hết đều cũng nhận rằng những bộ tiểu sử Lélia, Olympio, Balzac, Alexandre Dumas của ông là phần chính trong sự nghiệp của ông, viết rất công phu, đọc rất thú, và ghi lại được nhiều nét của xã hội Pháp thế kỷ XIX, gần như bộ Comédie humaine của Balzac, lại có một số ít các nhà phê bình thích những truyện ngắn không tưởng, mỉa đời của ông như Au pays des Articoles, hoặc quái dị như Le peseur d’âme, La machine à lire les pensées.

Vậy thì việc nhận định văn học bao giờ cũng tùy sở thích của mỗi người, có khi của mỗi thời nữa.

LOẠI VĂN HỌC

(…)

HƯƠNG SẮC TRONG VƯỜN VĂN

(…)

CỔ VĂN TRUNG QUỐC

(…)

CHIẾN QUỐC SÁCH - SỬ KÝ

(…)

TÔ ĐÔNG PHA

Tôi đặt Tô Đông Pha vào loại Văn học, nhưng cũng có thể đặt vào loại GƯƠNG DANH NHÂN cùng với mấy cuốn Einstein, Bertrand Russell, Henry David Thoreau (Một lương tâm nổi loạn) được - (Mấy cuốn đó giống nhau ở điểm mỗi cuốn viết riêng về một nhà). Tôi thích họ Tô nhất vì tấm gương của Tô gần với tôi hơn cả.

Tôi rất phục tài của Tô, yêu tinh thần bình dân của Tô, mong học được đức khoan hòa, phóng khoáng của Tô. Tôi ước ao được sống cuộc đời nghệ sĩ của ông ở Hàng Châu, ở Lâm Cao, được thả thuyền trên Tây Hồ mà ngắm đủ thập cảnh, uống rượu ngâm thơ với bạn trên dòng Xích Bích.

Mới mấy năm trước đây, vì thời tiết thay đổi, vừa bật đèn lên ăn cơm thì mối bay ra cả đám, tôi phải tắt đèn, ra ngồi ăn thầm ngoài sân (ở Long Xuyên), rồi về khuya, cóc kêu inh ỏi ở bên phòng, tôi phải trở dậy, kiếm viên thuốc ngủ và nhớ lại hồi ông bị đày ở đảo Hải Nam, sống cực khổ mà vẫn vui vẻ, trào phúng được. Về mọi phương diện, ông đều đáng làm thầy tôi.

Tôi thường đọc lại những đoạn ông ở Hàng Châu, Lâm Cao, Hải Nam đó, và đoạn ông ngồi thuyền qua hẻm Vu Giáp, trên sông Dương Tử để lên kinh.

Yêu ông, tôi cũng yêu mấy nhân vật kỳ dị thời ông nữa : Một học giả bỏ ra 25 năm, viết một bộ sử vĩ đại (Tư Mã Thiên), một triết gia sống khắc khổ (Trình Di), một đạo sĩ đi mấy ngàn cây số để thăm ông, yêu cả Vương An Thạch nữa, tại sao không ? Nhà cách mạng đó ngây thơ, có thể khùng khùng nhưng đâu có bỉ ổi ! Còn nàng Triệu Vân nữa mà bạn của Tô gọi là Phật bà Quan Âm.

Tóm lại tôi yêu cả xã hội Trung Hoa thời ông : Nó chia rẽ, bất công, suy về kinh tế, võ bị, nhưng về văn học, triết học, mỹ thuật lại rất tiến. Hễ văn minh thì không hùng cường, hễ hùng cường thì không văn minh. Hy Lạp sau thời Périclès văn minh rực rỡ mà bị Macédoine chiếm.

Năm 1974 tôi đã sửa lại Tô Đông Pha, thêm vài đoạn (một đoạn về cảnh Tây Hồ), nhà Cảo Thơm chưa kịp tái bản thì Sài Gòn được giải phóng, phải đóng cửa. Vài bạn kháng chiến rất thích cuốn đó.

VĂN HỌC TRUNG QUỐC HIỆN ĐẠI

(…)

KHẢO LUẬN VỀ NGỮ PHÁP VIỆT NAM

(…)

CÁC TÁC PHẨM VỀ TRIẾT HỌC TRUNG HOA

(…)

VỀ SỬ - ĐÔNG KINH NGHĨA THỤC

(…)

Trích từ Hồi ký Nguyễn Hiến Lê

NXB Văn nghệ TP. 2001.

(nơi trang 536 đến 559)

(*) Hồi ký Nguyễn Hiến Lê viết năm 1980.

(1) Ở đây, ông Nguyễn Hiến Lê gọi tắt cho gọn, chứ thực ra thì nhan đề do chính André Maurois đặt lại dài hơn. Tiểu sử về George Sand là Lélia ou la vie e George Sand, về Victor Hugo là Olympio ou la vie de Victor Hugo, về Balzac là Prométhée ou la vie de Balzac. Riêng về Marcel Proust thì Maurois lấy luôn nhan đề tác phẩm chính của Proust. Tiểu sử về Marcel Proust có nhan đề là À la recherche de Marcel Proust.

Nhân sinh quan của tôi

Rải rác trong các tác phẩm của tôi thường đưa ra những suy tư, ý kiến của tôi về nhiều vấn đề, dưới đây tôi lựa và gom lại một số thuộc về nhân sinh quan:

1. Đời sống tự nó vô ý nghĩa, trừ ý nghĩa truyền chủng, nhưng mình phải cho nó một ý nghĩa. Từ hồi ăn lông ở lỗ đến nay, nhân loại quả đã tiến về rất nhiều phương diện. Chúng ta được hưởng công lao, di sản của biết bao thế hệ, thì phải duy trì di sản đó và cải thiện nó tùy theo khả năng mỗi người.
2. Chúng ta làm điều phải vì tin nó là điều phải, chứ không phải vì ý muốn của Thượng Đế hay một thần linh nào, cũng không phải vì mong chết rồi được lên Niết Bàn hay Thiên Đàng.
3. Quan niệm thiện ác thay đổi tùy thời, tùy nơi. Cái gì ích lợi cho một xã hội vào một thời nào đó thì được xã hội đó cho là thiện; cũng cái đó qua thời khác không còn ích lợi nữa, mà hóa ra có hại thì bị coi là ác. Ví dụ đạo tòng phu, toàn tử của phụ nữ có lợi cho gia đình, xã hội ở thời nông nghiệp, tới thời kỹ nghệ, không còn lợi cho gia đình, xã hội nữa nên mất giá trị. Khi sản xuất được ít, đức tiết kiệm được đề cao; ngày nay ở Âu Mỹ, sản xuất vật dụng thừa thải quá, nên sự phung phí gần thành một bổn phận đối với xã hội.
   Tuy nhiên vẫn có một số giá trị vĩnh cửu, dân tộc nào văn minh cũng trọng, như đức nhân, đức khoan hồng, công bằng, sự tự do, tự chủ…
4. Đạo nào cũng phải hợp tình, hợp lý (bất viễn nhân) thì mới gọi là đạo được. Tôi không tin rằng hết thảy loài người chỉ thấy đời toàn là khổ thôi; cũng không tin rằng hết thảy loài người thích sống tập thể, không có của riêng.
5. Đạo Khổng thực tế nhất, hợp tình hợp lý nhất, đầy đủ nhất, xét cả về việc tu thân, tề gia, trị quốc. Vậy mà tới nay lý tưởng của ông, nhân loại vẫn chưa theo được. Về tu thân, ba đức nhân, trí, dũng luyện được đủ tình cảm, trí tuệ và nghị lực của con người.
6. Nên trọng dư luận nhưng không nên nhắm mắt theo dư luận. Biết đắc nhân tâm, nhưng cũng có lúc phải tỏ nỗi bất bình của mình mà không sợ thất nhân tâm.
7. Mỗi người đã phải đóng vai trò trong xã hội thì tôi lựa vai trò thư sinh. Sống giữa sách và hoa, được lòng quí mến, tin cậy của một số bạn và độc giả, tôi cho là sướng hơn làm một chính khách được hàng vạn người hoan hô, mà có phần giúp ích cho xã hội được nhiều hơn chính khách nữa. Nhưng làm nhà văn thì phải độc lập, không nên nhận một chức tước gì của chính quyền.
8. Ghi được một vẻ đẹp của thiên nhiên, của tâm hồn, và tả được một nỗi khổ của con người khiến cho đời sau cảm động, bấy nhiêu cũng đủ mang danh nghệ sĩ rồi.
9. Văn thơ phải tự nhiên, cảm động, có tư tưởng thì mới hay. Ở Trung Hoa thơ Lý Bạch, văn Tô Đông Pha hay nhất. Ở nước ta, thơ Nguyễn Du tự nhiên, giản dị mà bài nào cũng có giọng buồn man mác.
10. Tôi khuyên con cháu đừng làm chính trị, nhưng nếu làm thì luôn luôn phải đứng về phía nhân dân.
11. Một xã hội văn minh thì nhà cầm quyền không đàn áp đối lập; cùng lắm chỉ có thể ngăn cản họ để họ đừng gây rối thôi, tuyệt nhiên không được tra tấn họ. Phải tuyệt đối tôn trọng chính kiến của mọi người.
12. Một xã hội mà nghề cầm bút, nghề luật sư, không phải nghề tự do, thì không thể gọi là một xã hội tự do được.
13. Khi nghèo thì phải tận lực chiến đấu với cảnh nghèo vì phải đủ ăn thì mới giữ được độc lập tư cách của mình. Nhưng khi đã đủ ăn rồi thì đừng nên làm giàu, phải để thì giờ làm những việc hữu ích mà không vì danh vì lợi. Giá trị của ta ở chỗ làm được nhiều việc như vậy hay không.
14. Chỉ nên hưởng cái phần xứng đáng với tài đức của mình thôi. Nếu tài đức tầm thường mà được phú quý, hoặc được nhiều người ngưỡng mộ thì thế nào cũng sẽ mang họa vào thân.
15. Hôn nhân bao giờ cũng là một sự may rủi. Dù sáng suốt và chịu tốn công thì cũng không chắc gì kiếm được người hoàn toàn hợp ý mình; phải sống chung năm ba năm mới biết rõ được tính tình của nhau. Từ xưa tới nay tôi chỉ mới thấy cuộc hôn nhân của ông bà Curie là đẹp nhất, thành công nhất cho cá nhân ông bà lẫn cho xã hội.
    Hiện nay ở Mỹ có phong trào kết hôn thử, tôi cho rằng chưa chắc đã có lợi cho cá nhân mà còn có thể gây nhiều xáo trộn trong xã hội.
16. Có những hoa màu sắc vô hương mà ai cũng quí như hoa hải đường, hoa đào; nhưng đàn bà nếu chỉ có sắc đẹp thôi, mà không được một nét gì thì là hạng rất tầm thường.
    Chơi hoa tôi thích loại cây cao; có bóng mát, dễ trồng và có hương quanh năm như ngọc lan hoàng lan. Ở đâu tôi cũng trồng hai loại đó.
17. Rất ít khi con người rút được kinh nghiệm của người trước. Ai cũng phải tự rút kinh nghiệm của mình rồi mới khôn, vì vậy mà thường vấp té. Nhưng phải như vậy thì loài người mới tiến được.
18. Cơ hồ không thể thay đổi được bản tính con người : người nóng nảy thì tới già vẫn nóng nảy, người nhu nhược thì tới già cũng vẫn nhu nhược. Nhưng giáo dục vẫn có ích lợi.
    Không nên cho trẻ sung sướng quá. Phải tập cho chúng có quy củ, kỷ luật biết tự chủ và hiểu rằng ở đời có những việc mình không thích làm nhưng vẫn phải làm, và làm thì phải làm ngay, làm đàng hoàng, làm cho xong.
19. Thay đổi bản tính loài người như Mặc Tử, như Karl Marx muốn là chuyện không dễ một sớm một chiều.
    Thế giới còn những nước nhược tiểu có nhiều tài nguyên thì còn bọn thực dân họ chỉ thay đổi chính sách thôi. Thực dân nào cũng vậy. Khi họ khai thác hết trên mặt đất, trong lòng đất thì họ sẽ khai thác biển, đáy biển. Họ còn sống lâu. Tuy nhiên, cũng phải nhận rằng sự bóc lột trong một nước tân tiến thời này đã giảm nhiều, thì sau này sự bóc lột các dân tộc nhược tiểu cũng sẽ giảm đi lần lần.
20. Xã hội bao giờ cũng có kẻ tốt và kẻ xấu. Như Kinh Dịch nói lúc thì âm (xấu) thắng lúc thì dương (tốt) thắng; mà việc đời khi giải quyết xong thì lại sinh ra việc khác liền sau quẻ ký tế (đã xong) tiếp ngay tới quẻ Vị tế (chưa xong). Mình cứ làm hết sức mình thôi còn thì để lại cho các thế hệ sau.
21. Hồi trẻ, quan niệm của tôi về hạnh phúc là được tự do, độc lập, làm một công việc hữu ích mà mình thích, gia đình êm ấm, con cái học được, phong lưu một chút đừng giàu. Nhưng hồi 50 tuổi tôi thấy bấy nhiêu chưa đủ, cần thêm điều kiện này nữa : sống trong một xã hội lành mạnh, ổn định và tương đối thịnh vượng.

Trích từ Hồi ký Nguyễn Hiến Lê NXB Văn nghệ TP, 2001. (nơi trang 683 đến 687)

Dư luận về Giải Tuyên dương sự nghiệp văn học, Nghệ thuật năm 1973

1. Báo ĐẠI DÂN TỘC - số 13-12-72 - Mục Hí trường :
Phủ Quốc Vụ Khanh Văn Hóa loan báo sẽ có thêm ba Giải thưởng Tuyên dương sự nghiệp Văn chương và Mỹ thuật cho giới văn nghệ sĩ. Mỗi giải một triệu đồng, sẽ phát vào dịp Tết Quí Sửu.
Xin đề nghị một danh sách các học giả, văn nghệ sĩ để đồng bào và văn nghệ giới tuyển chọn :
Học giả Nguyễn Hiến Lê, thi sĩ Á Nam Trần Tuấn Khải, thi sĩ Vũ Hoàng Chương, kịch sĩ Năm Châu, họa sĩ Nguyễn Gia Trí, nhạc sĩ Lê Thương…
Trong sáu vị chỉ chọn ba, vậy xin chọn quí vị nào lớn tuổi nhất, vì sợ rằng không tuyên dương sự nghiệp của quí vị đó trong năm nay, sang năm các ngài sẽ vắng mặt khi trao giải ! Đó là các cụ Nguyễn Hiến Lê, Trần Tuấn Khải, Nguyễn Gia Trí(1)

VƯƠNG HỮU BỘT

2. Cũng báo trên, số 29-12-72, cũng mục trên, và cũng ký giả Vương Hữu Bột.

Phủ Quốc Vụ Khanh đặc trách Văn hóa đã gởi cho nhà báo bảng thể lệ về Giải Tuyên dương sự nghiệp văn chương - Học thuật - Mỹ thuật.
Theo thể lệ thì ai cũng có thể đứng ra giới thiệu người được Tuyên dương rồi Hội đồng tuyển trạch sẽ chọn lựa.
Một đặc điểm là trong phiếu giới thiệu phải có chữ ký của người được giới thiệu để tỏ ý chấp thuận sự giới thiệu dự tranh giải thưởng.
Đây là một điều phòng xa tốt.
Lỡ có những người được giới thiệu, để tuyển trạch để giao giải, nhưng lại không chịu nhận giải thưởng thì sao ? Như trước đây mấy năm, Ban tổ chức đã trao giải thưởng biên khảo(2) cho cụ Nguyễn Hiến Lê, nhưng cụ Nguyễn Hiến Lê lại không tới lãnh giải.
Không lẽ chúng ta phải ban hành một sắc luật buộc các nhà văn hóa khi được trao giải thưởng phải tới lãnh(2).
(…)

3. Cũng là báo trên, số 18.1.73, cũng mục trên, cũng ký giả trên.
(…) Cụ Thu Giang Nguyễn Duy Cần lãnh giải về học thuật cũng xứng đáng, dù rằng các tác phẩm của cụ có tính cách phổ thông hơn là thâm cứu. Gần đây có người ký trùng tên với cụ Nguyễn Duy Cần, viết trên báo Khoa học huyền bí, một tờ báo quá bình dân, không phải có đúng là cụ chăng ? Không lẽ một học giả lão thành được tuyên dương sự nghiệp mà lại tham dự vào cả các tờ báo rất phổ thông như vậy ?
(…)
4. Báo Tiền tuyến, (của chính quyền) ngày 20.1.1973.
Mục Tạp ghi - Về giải Tuyên dương Văn học, Nghệ thuật năm nay (…). Về ngành biên khảo ở Việt Nam hiện tại, người mà tôi cho là có công nhất phải kể đến Nguyễn Hiến Lê - Nhưng vì một lẽ nào đó, ông không muốn nhận giải. Thật là một sự đáng tiếc. Nếu không có ông Nguyễn Hiến Lê, ông Thu Giang (Nguyễn Duy Cần) nhận vinh dự kể trên cũng là một điều ổn thỏa (…)
Ký giả LÔ RĂNG
Đúng như ông Lô Răng viết, tôi không muốn nhận giải.
Năm đó ông Mai Thọ Truyền làm Quốc Vụ Khanh đặc trách Văn hóa, ông Nguyễn Duy Cần là cánh tay mặt ông Truyền, ông Giản Chi ở trong ban tuyển trạch.
Ông Đông Xuyên, bạn chung của ông Giản Chi và tôi, bàn với ông Giản Chi giới thiệu tôi để dự giải Tuyên dương, ông Giản Chi gạt đi, bảo : Bác ấy không nhận đâu, đừng giới thiệu”.
Cũng vào khoảng đó, ông Lê Ngộ Châu và ông Võ Phiến ở tạp chí Bách Khoa lại chơi vào một buổi chiều (trong khi tôi đương tiếp ông Từ Mẫn, Giám đốc nhà xuất bản Lá Bối) và cũng ngỏ ý muốn giới thiệu tôi. Trước mặt ông Từ Mẫn, tôi đáp :
- Cảm ơn hai anh, nhưng thể lệ là tôi phải ký vào phiếu giới thiệu của hai anh. Tôi không muốn tranh với ai cả, không chịu ký đâu. Tôi không muốn nhận số tiền nào của chính phủ này hết.
Giải thưởng đó là một triệu đồng mà giá vàng hồi đó khoảng 40.000 đồng một lượng.

Trích từ Hồi ký Nguyễn Hiến Lê NXB Văn nghệ TP. 2001. (Phục lục II, nơi trang 700 đến 703)

(1) Vì ông Nguyễn Hiến Lê từ chối, sau Phủ Quốc Vụ Khanh chọn ông Nguyễn Duy Cần, thi sĩ Vũ Hoàng Chương và nhạc sĩ Lê Thương nhận giải.
(2) Về cuốn thượng bộ Đại cương Triết học Trung Quốc chúng tôi soạn chung với Giản Chi, xuất bản năm 1965 (cước chú của Nguyễn Hiến Lê).

Tác phẩm của học giả Nguyễn Hiến Lê

I. TÁC PHẨM ĐÃ XUẤT BẢN

Văn học

Văn học
Hương sắc trong vườn văn (2 cuốn)	1962
Luyện văn I (1953), II và III (1957)	1957
Đại cương văn học sử Trung Quốc (3 cuốn)	1955
Văn học Trung Quốc hiện đại (2 cuốn)	1969
Cổ văn Trung Quốc	1966
Chiến Quốc Sách (chung với Giản Chi)	1968
Sử ký của Tư Mã Thiên (nt)	1970
Tô Đông Pha	1970
Nhân sinh quan và thơ văn Trung Hoa (dịch Lâm Ngữ Đường)	1970

Ngữ pháp

Để hiểu văn phạm	1952
Khảo luận về ngữ pháp Việt Nam (chung với Trương Văn Chình)	1963

Triết học

Nho giáo một triết lý chính trị	1958
Đại cương triết học Trung Quốc (chung với Giản Chi - 2 cuốn)	1965
Nhà giáo họ Khổng	1972
Liệt Tử và Dương Tử	1972
Một lương tâm nổi loạn	1970
Thế giới ngày nay và tương lai nhân loại (B. Russell)	1971
Mạnh Tử	1975

Lịch sử

Lịch sử thế giới (chung với Thiên Giang-4 cuốn)	1955
Đông Kinh nghĩa thục	1956
Bài học Israel	1968
Bán đảo Ả Rập	1969
Lịch sử văn minh Ấn Độ (Will Durant)	1971
Bài học lịch sử (nt)	1972
Nguồn gốc văn minh (nt)	1974
Văn minh Ả Rập (nt)	1975

Chính trị kinh tế

Một niềm tin	1965
Xung đột trong đời sống quốc tế (Encyclopésdie Larousse)	1962
Hiệu năng	1954
Tay trắng làm nên (L. Beaverorook)	1967
Tổ chức công việc theo khoa học	1949
Tổ chức công việc làm ăn	1967
Lợi mỗi ngày một giờ (Ray Josephs)	1971
Những vấn đề của thời đại	1974

Gương danh nhân

Gương danh nhân	1959
Gương hy sinh	1962
Gương kiên nhẫn	1964
Gương chiến đấu	1966
Ý chí sắt đá	1971
40 gương thành công (Dale Carnegie)	1968
Những cuộc đời ngoại hạng	1969
15 gương phụ nữ (M. Monestier)	1970
Einstein	1971
Bertrand Russell	1972

Cảo luận – Tùy bút

Nghề viết văn	1956
Vấn đề xây dựng văn hóa	1967
Chinh phục hạnh phúc (B. Russell)	1971
Sống đẹp (Lâm Ngữ Đường)	1964
Thư ngỏ gởi tuổi đôi mươi (A. Maurois)	1968
Chấp nhận cuộc đời (L. Rinser)	1971
Làm con nên nhớ (chung với Đông Hồ)	1970
Hoa đào năm trước	1970
Con đường hòa bình	1971
Cháu bà nội, tội bà ngoại	1974
Ý cao tình đẹp (do nhiều tác giả)	1972
Thư gửi người đàn bà không quen (A. Maurois)	1970
10 câu chuyện văn chương	1975

Giáo dục – Giáo khoa

Thế hệ ngày mai	1953
Thời mới dạy con theo lối mới	1958
Tìm hiểu con chúng ta	1966
Săn sóc sự học con em	1954
Tự học để thành công	1954
33 câu chuyện với các bà mẹ (B. Spock)	1971
Thế giới bí mật của trẻ em (G. Decarie)	1972
Lời khuyên thanh niên (P. Noel)	1967
Kim chỉ nam của học sinh	1951
Bí quyết thi đậu	1956
Muốn giỏi toán Hình học phẳng (J. Chauvel)	1956
Muốn giỏi toán Hình học không gian (nt)	1959
Muốn giỏi toán Đại số	1958

Tự luyện đức trí

Tương lai ở trong tay ta	1962
Luyện lý trí	1965
Rèn nghị lực	1956
Sống 365 ngày một năm	1968
Nghệ thuật nói trước công chúng	1953
Sống 24 giờ một ngày (A. Bennett)	1955
Luyện tình cảm (P. F. Thomas)	1951
Luyện tinh thần (Dorothy Carnegie)	1957
Đắc nhân tâm (Dale Carnegie - dịch chung với P. Hiếu)	1951
Quẳng gánh lo đi và vui sống (nt)	1955
Giúp chồng thành công (Dorothy Carnegie)	1956
Bảy bước đến thành công (B. Byron)	1952
Cách xử thế của người nay (K.C. Ingram)	1965
Xây dựng hạnh phúc (L. A. Huxley)	1966
Sống đời sống mới (D. G. Powers)	1965
Thẳng tiến trên đường đời (D. Lurton)	1967
Trút nỗi sợ đi (L. Coleman)	1969
Con đường lập thân (W. J. Ennever)	1969
Sống theo sở thích (P. S. Steinckrohn)	1971
Giữ tình yêu của chồng (Ed. Faufman)	1971
Tổ chức gia đình	1953

Tiểu thuyết dịch

Kiếp người (S. Maugham)	1962
Mưa (nhiều tác giả)	1969
Chiến tranh và Hòa bình (Léon Tolstoi - 4 cuốn)	1968
Khóc lên đi, ôi quê hương yêu dấu (Alan Paton)	1969
Quê hương tan rã (Chinua Acheba - chung với Hoài Khanh)	1970
Chiếc cầu trên sông Drina (Ivo Andritch)	1972
Bí mật dầu lửa (R. Gaillard)	1968

Du ký

Bảy ngày trong Đồng Tháp Mười	1954
Đế Thiên Đế Thích	1968

II. TÁC PHẨM CHƯA XUẤT BẢN

1. Trang Tử (gồm 3 tập)
2. Hàn Phi
3. Tuân Tử
4. Mặc học (gồm 2 tập)
5. Lão Tử (2 tập)
6. Luận ngữ (1 tập)
7. Khổng Tử (1 tập)
8. Kinh Dịch (2 tập)
9. Văn minh Trung Quốc (2 tập)
10. Tôi tập viết tiếng Việt
11. Đời nghệ sỹ
12. Con đường thiên lý
13. Mùa hè vắng bóng chim (2 tập)
14. Những quần đảo thần tiên
15. Gogol
16. Tourguéniev
17. Tchékhov
18. Để tôi đọc lại
19. 18 câu chuyện thời sự
20. Hồi ký (6 quyển)
21. Đời viết văn của tôi

III. BÀI BÁO
A. Tạp chí Bách Khoa (bán nguyệt san)

1957
Số 4 Quan niệm sáng tác của Edgar Poe
Số 7 Vấn đề dịch văn
Số 11 Tính cách chính trị của Nho giáo
Số 21 Đại tướng Montgomery
Số 5,6 Tiếng Việt ngày nay
Số 8 Phép dịch thơ
Số 15,16 Heinrich Schliemann
Số 23 Cái thần trong văn
1958
Số 40 Chính sách chính trị của Nho giáo
Số 32, 33 Thomas Elva Edison
Số 39 Xã hội theo Nho giáo
Số 36 Dịch sách cổ của ta
Số 42 Quản Trọng
Số 48 Léon Tolstoi
Số 47 Kỷ luật phải xây dựng trên những quy tắc nào ?
Số 25, 26, 27 Văn thể hùng vĩ
Số 43 Dịch sách Nho học (một tin mừng)
Số 45, 46 Vương Dương Minh
Số 44 Tị hiềm
1959
Số 64 Luật phát triển trôn ốc của trẻ
Số 55, 56 Phê bình “Vài nhận xét về văn phạm” của P. J. Honey
Số 50 Tết đi thăm cụ Võ Hoành
Số 54 Cái chết của Socrate
Số 66 Điểm sách “Triết lý văn hóa khái luận” của Nguyễn Đăng Thục
Số 71, 72 Điểm sách “Đường thi trích dịch” của Đỗ Bằng Đoàn và Bùi Khánh Đản.
Số 69 Con vịt (tùy bút)
Số 65, 66 Óc thẩm mỹ và cái đẹp
Số 69 Phê bình “Le Parler Vietnamien” của Lê Văn Lý
Số 49 Con đường giao thông giữa Đông Tây
Số 56 Văn “Ba lan”
Số 61 Điểm sách “Tân Liêu trai” của Phong Ngạn (Bình Nguyên Lộc)
Số 69 Ý kiến về truyện ngắn Việt và ngoại quốc
Số 60, 61 Ông bà Curie
1960
Số 73, 74 Dùng tiếng Việt làm chuyển ngữ
Số 77 Đính chính sử liệu Việt Nam của Tưởng Quân Chương
Số 84, 85 “Văn học Việt Nam” của Phạm Văn Diêu
Số 85 Norbert Wiener
Số 95,96 Florence Nightingale
Số 79 “Người báo hiệu” của Ch. Dickens
Số 79,80 “Việt ngữ chính tả” của Lê Ngọc Trụ
Số 75 Một chương trình dịch sách ngoại quốc
Số 76,77 Champollion
Số 82,83 Dostoievski
Số 86,87 Mustapha Kemal
Số 73 Tình hình xuất bản 1959
Số 92, 93 “Mưa” của S. Maugham
1961
Số 99 Tiếng Việt làm chuyển ngữ ở Đại học
Số 105 Một gương tiết kiệm
Số 98,99 Kỹ thuật chân chính
Số 107, 109, 110, 111 Ibn Séoud
Số 113, 114 Vài ý nghĩ về cú pháp
Số 108 Tiếng Việt làm chuyển ngữ ở Đại Học
Số 97 Tình hình xuất bản năm 1960
Số 100-104 So sánh ngành xuất bản Pháp và Việt Nam hiện nay.
Số 115, 116 Đuổi bắt ảo ảnh
1962
Số 125, 127 Hạng trẻ anh tuấn
Số 124 Quốc gia Israel
Số 121 Bi kịch 1000 năm chưa dứt (Do Thái)
Số 123 Vụ Exodus
Số 135 Isaac Newton
Số 142 Thống nhất nhan đề các áng văn thơ cổ
Số 144 “Người chỉ huy” của J. Steinbeck.
Số 128, 132 Cải tổ nền giáo dục Việt Nam.
Số 122 Từ vụ Dreyfus tới L’Étatjuif
Số 126 Tiến sỹ Hồ Thích
Số 138 I. P. Semmelweiss
Số 137 “Việt Nam ca trù biên khảo” của Đỗ Bằng Đoàn
1963
Số 142, 146 G. Abel Nasser và kinh Suez
Số 149 Nasser và vụ kinh Suez
Số 147 Vấn đề sinh tử của Ai Cập : nước
Số 148 Những hiệp ước về kinh Suez
1964
Số 169, 171 Th. Edward Lawrence
Số 174 Mối tình giữa Phan Bội Châu và Hồ Thích
Số 187 Cần nâng cao tri thức đại chúng.
Số 170 Lại sắp đến mùa thi
Số 185, 186 Helen Keller
Số 183, 184 Góp ý về chính sách cách mạng của bộ Giáo dục
1965
Số 193, 194 Alexander Flemming
Số 198 Mặc Tử, Dương Tử, Lão Tử.
Số 199 Mạnh Tử, Trang Tử
Số 202, 203 Pháp trị.
Số 206 Vấn đề đánh trẻ
Số 207 Làm con nên nhớ
Số 196, 197 Triết học Trung Hoa thời Tiên Tần
Số 200 Biệt Mặc và Danh gia
Số 204 Pháp trị
Số 209 Thân phận con người trong Truyện Kiều
Số cuối (215) năm này có bài Ngu Í viết về tôi, sau in trong cuốn Sống và Viết-1966
1966
Số 226 Nhà cầm quyền và dư luận
Số 220-222 Một cách mạng trong giáo dục ở Pháp.
Số 230 Cuốn “Một nền giáo dục nhân bản”
Số 218, 219 Somerset Maugham
Số 225 Ý kiến về chính sách bỏ thi
Số 234, 235 Jules Verne
Số 237 Cuốn “Vài ý nghĩ của giáo Mưu”
Số 230 Cụ Dương Quảng Hàm
1967
Số 243, 244 Walt Disney
Số 249 Loại địa phương chí
Số 252 Chuyển bất lợi thành thắng lợi
Số 253, 254 Ben Gourion
Số 256-264 Dịch “Thư ngỏ gởi một thanh niên” của A. Maurois (9 số).
Số 257 Một nền giáo dục phục vụ.
Số 246-248 Ông bà La Fayette
Số 241-243 Mười năm cầm bút và xuất bản
Số 260, 261 André Maurois
Số 262 Bọn trí thức chúng ta làm được gì ?
Số 254 Cái chết của giáo sư Trần Vinh Anh
1968
Số 267, 268 Thanh niên Pháp đáp “Những thư ngỏ …” của André Maurois
Số 269, 270 Văn học Trung Quốc hiện đại
Số 272, 273 Lỗ Tấn
Số 277-279 Kinh tế Israel-Kibboutz
Số 284-286 Thảm trạng Irak
Số 281 Dịch văn ngoại quốc
Số 282 Sự thuần khiết trong ngôn ngữ
Số 265, 266 Văn học Đài Loan (1949-1958)
Số 267, 268 Truyện “Toàn phong” của Khương Quý (Đài Loan)
Số 275 Lão Xá
Số 283 Bán đảo Ả Rập sau thế chiến II
Số 257 Thảm trạng chiến tranh Dầu lửa
Số 288 Chiến tranh và Hòa bình của Tolstoi
1969
Số 289-291 Bốn lối kết trong tiểu thuyết
Số 298 Ba Kim
Số 310-312 Honoré de Balzac
Số 294 Khóc bác Đông Hồ
Số 297 Mao Thuẫn
Số 306 Vấn đề kiểm duyệt
1970
Số 317 Hồn Đại Việt, giọng Hàn Thuyên
Số 324 Đặc tính thơ Trung Hoa (dịch Lâm Ngữ Đường)
Số 328, 329 Einstein
Số 325 Thơ Trung Hoa (dịch Lâm Ngữ Đường)
Số 336 Lịch sử văn minh của Will Durant
Số 313, 314 Văn chương hạ giới rẻ như bèo
Số 331, 332 “Châu Á và hòa bình thế giới” của Tr. Minh Triết
Số 334 “Việt Nam tự điển” của Lê Văn Đức
Số 335 Phỏng vấn Han Suyin (dịch)
1971
Số 346 Bertrand Russell
Số 340, 341 Đất Hà Tiên với họ Mạc và họ Lâm
Số 337, 339 Hôn nhân và nghề cầm viết
Số 339 Tình hình xuất bản 1970
1972
Số 364-366 Nguy cơ xuất não
Số 337-379 Nhà giáo họ Khổng
Số 383 Lịch sử và chiến tranh (Will Durant)
Số 361 Suy tư về phong trào Về nguồn.
Số 380 Lịch sử và kinh tế (W. Durant)
1973
Số 385, 386 Kỷ nguyên tiêu thụ và nghề viết văn
Số 392 Nhớ Hư Chu
Số 398, 399 Nhân số và nạn đói
1974
Số 402-405 Năm 2000
Số 414 “Mảnh vụn văn học sử” của Bằng Giang
Số 412 Mạnh Tử
Số 415 Tai họa Minamata
(Chưa kiếm ra bài về bệnh glaucome của Quách Tấn và bài điểm “Thơ Tố Như” của Quách Tấn)
1975
Số 421-424 Báo cáo số 1 và số 2 của nhóm La Mã (4 số).
(Chưa kiếm ra bài tô điểm số Sử địa đặc biệt về Hoàng Sa)
(Số cuối 426 ngày 20-04-1975 có 3 bài viết về tôi của Bs. Đỗ Hồng Ngọc - Võ Phiến - Tòa soạn Bách Khoa).
Tôi còn giữ trọn một bộ Bách Khoa 426 số

B. Tạp chí Mai (bán nguyệt san)
1960
Số 1 Đừng phàn nàn suông, phải đòi hỏi
Số 5 Đánh mắng con
Số 8 Giáo dục sinh lý
Số 10 Thiếu nhi thông minh
Số 2 Thuật đòi hỏi
Số 3 Đòi hỏi các tư thục những gì ?
Số 7 Chuyển ngữ ở Đại học - Quốc văn ba lối 1961
Số 14-19 Hai kỳ thi Trung học đệ nhất cấp vừa qua (5 số)
Số 28, 29 Hồ sơ thanh niên
Số 33, 34 Hôn nhân
Số 35, 36 Tứ đức ở thời nay
Số 20 Phê bình “Nàng Ái Cơ trong chậu úp” của Mộng Tuyết và “Sài Gòn năm xưa” của Vương Hồng Sển.
1962
Số 37-39 Nghỉ ngơi và tiêu tiền
Số 40, 41 Vấn đề thanh niên
(Tôi còn giữ trọn “bộ cũ” của Mai từ số đầu đến số 48)
Sau đó Mai đổi ra “bộ mới” khổ nhỏ
C. Tin văn (Tuần báo)

1965 (bộ cũ)
Số 10 Văn chương và dân tộc tính
1966 (bộ cũ)
Số 4 Làm sao cho học sinh bớt dốt Việt văn
Số 7 Đả phá dễ hay xây dựng dễ ?
1967 (bộ mới)
Số 1, 2 Tiếp thu văn hóa Tây phương
Số 9-22 Phát huy văn hóa truyền thống
Số 20 Một phóng sự khá sống động
(Tôi chỉ giữ được bộ mới gồm 20 số đóng thành tập từ 24-3 đến 4-8-67)
D. Văn và Tân Văn

Văn
1967
Số 4 Để giải thích Truyện Kiều
1970
Số 150 Thi sĩ Quách Tấn và “Xứ trầm hương”
Tân Văn
1968
Số 1 “Nước non Bình Định” của Quách Tấn
Số 2 Chiến Quốc sách : giá trị về văn học
1969
Số 11 “Đại lễ và vũ khúc của vua chúa Việt Nam” của Đỗ Bằng Đoàn và Đỗ Trọng Huề
Số 16 Tình hình xuất bản sau biến cố Mậu Thân. Bài “Tôi dịch Chiến tranh và Hòa bình của Tolstoi” không kiếm ra trong số nào.
Bài “Tiếng Đâu trong truyện Kiều” cũng vậy, nhưng đã in trong “10 câu chuyện văn chương”.
E. Giáo dục phổ thông

1958
Số 29 Chính sách xã hội của Nho giáo
1959
Số 31, 32 Hương và Sắc
Số 39, 40 Voltaire : Ông vua không ngôi
Số 46 Hai bài văn và hai bài thơ
Số 36 Ba luật căn bản về sự phát triển của trẻ
Số 44 Chung cụ (dịch John Calsworthy) (Hồ Thích, Phạm Thận, Longfellow, Emma Calvé)
1960
Số 53, 54 Phương pháp trắc nghiệm trẻ em
F. Giữ thơm quê mẹ
1965
Số 7 Bút pháp và cá tính
G. Đại học (tập san nghiên cứu của Đại học Huế).

1961
Số 6 Một phương pháp nghiên cứu ngữ pháp Việt nam
1962
Số 1 Ngữ pháp là gì ?

H. Các báo khác (mà đa số tôi không còn giữ)
+ Tân Việt Nam, tuần báo (?) ra năm 1945 sau khi Nhật lật Pháp, chủ bút là Giáo sư Nguyễn Văn Nho. Tôi góp 5-6 bài tiểu luận; tùy bút tới khi báo đình bản.
+ Việt Thanh (nhật báo), tôi có ít bài về văn học trên phụ trương văn chương năm 1953 (?)
+ Tạp chí Giáo dục Việt Nam, tôi góp ít bài về giáo dục năm 1952-1953 (?)
+ Tuần báo Mới của Phạm Văn Tươi (Lê Văn Siêu chủ bút), 1953-1954. Đăng vài bài của tôi về tổ chức công việc, ngôn ngữ….
+ Nguyệt san Bông lúa, Bàng Bá Lân chủ bút. Năm 1955-56, tôi góp non mười bài văn dịch một số tác giả Anh; đặc biệt là bản dịch kịch 3 hồi Công ty lạc sinh của một người Pháp (trong số 14), sau đó báo đình bản.
+ Văn hóa nguyệt san của Nha văn hóa đăng của tôi một hai bài về giáo dục không nhớ năm nào.
+ Tin sách, một tờ thông tin về sách (năm 1960, 71…) của hội Bút Việt, có vài bài tôi tổng kết tình hình xuất bản mỗi năm.
+ Phổ thông của Nguyễn Vỹ (không nhớ năm nào) cũng đăng của tôi vài bài tạp bút.
+ Tạp chí Khởi hành phỏng vấn tôi số Tết 1961.
+ Tạp chí Thời tập phỏng vấn tôi tháng 10/73
+ Phù Đổng Thiên Vương (báo cho thanh niên) chỉ ra một số (30-01-75), có bài, “Vài lời ngỏ cùng bạn trẻ” của tôi (Số này tôi còn giữ).

TỔNG CỘNG

Trong 426 số Bách Khoa từ đầu đến cuối, có 242 bài của tôi gồm 159 nhan đề. Ngoài ra còn khoảng 50 bài trên Mai, Tin Văn, Văn, Giáo dục phổ thông, Giữ thơm quê mẹ, Đại học; và khoảng 30 bài đăng trên các báo.
Độ hai phần ba những bài đó đã in rải rác trong các tác phẩm của tôi như : Mấy vấn đề xây dựng văn hóa, 10 câu chuyện văn chương, Tương lai ở trong tay ta, Gương danh nhân, Bài học Israel, Bán đảo Ả Rập.

IV. TỰA CHO TÁC PHẨM CỦA BẠN

1. Thơ Bàng Bá Lân - 1957
2. Thuyền thơ của Đông Xuyên - 1958
3. Sách dạy toán của Cung Duy Độ
4. Tự do cá nhân của Trần Thúc Linh
5. Áo đỏ áo đen (kịch dịch)
6. Khảo luận tiểu thuyết Trung Hoa của Nguyễn Huy Khánh - 1959
7. Chí sĩ Nguyễn Quang Diêu của Nguyễn Văn Hầu - 1965
8. Non nước Phú Yên của Nguyễn Đình Tư
9. Quê hương của Nguyễn Hữu Ngư (Ngu Í)
10. Úc viên thi thoại của Đông Hồ
11. Rèn nhân cách của Hoàng Xuân Việt
12. Cầm ca cổ Việt Nam của Toan Ánh
13. Giữ gìn sức khỏe của Bác sỹ Nguyễn Hữu Phiếm
14. Nghề làm cha mẹ (nt)
15. Câu chuyện thầy trò của Huỳnh Phan
16. Trần Quý Cáp của Lam Giang
17. Dịch thơ Hán Việt (I) của Đông Xuyên 1972
18. Dịch thơ Hán Việt (II) của Đông Xuyên (chưa in)
19. Thơ mùa loạn của Phạm Phú Hoài Mai (chưa in)
20. Bệnh thông thường của học trò Bs. Đỗ Hồng Ngọc.
21. Đời Nguyễn Hữu Ngư của Châu Hải Kỳ (chưa in)
22. Quê hương đất nước của Võ Phiến 1973
23. Lên bảy (thơ của trẻ đọc, học) của Huy Lực (chưa in)

(Trích từ cuốn “Đời viết văn của tôi” của tác giả Nguyễn Hiến Lê)